Аліна Нагорная і Ігар Случак — сям’я праваабаронцаў, дзякуючы якім беларуская мова ўсе больш стала з’яўляцца навокал: у крамах, на квітках, этыкетках і не толькі. Каб працягваць сваю працу, яны заставаліся ў Беларусі да апошняга. Хоць, як яны самі кажуць, іх актыўна шукалі сілавікі. Літаральна некалькі дзён таму сям’я здолела эвакуіравацца за мяжу. «Люстэрка» сустрэлася з імі ў Вільні і пагутарыла з імі пра жыццё і працу ў падполлі, важнасць нацыянальнай мовы для краіны, планы на будучыню і тое, чаму Вольга Бондарава — найлепшая вучаніца Случака.
Каб падтрымаць сям’ю Аліны Нагорнай і Ігара Случака BYSOL абвесціў збор. Таксама дапамагаць ім можна рэгулярна, падпісаўшыся на Patreon.
«Сацсеткі прызналі экстрэмісцкімі — вось знак, што трэба ехаць»
З Алінай і Ігарам мы сустракаемся ў цэнтры Вільні. Абодва прызнаюцца: яшчэ нават не разумеюць, як у іх справы, бо ўсё вельмі нязвыкла. Напрыклад, карыстацца мабільным тэлефонам на вуліцы ці знаходзіцца ў публічным месцы. У Вільні яны літаральна некалькі дзён. Пра тое, як быў арганізаваны ад’езд, суразмоўцы не кажуць — таямніца. Адзначаюць толькі, што ўсё было вельмі доўга і складана. Дадаюць, што абодва сыны, трохгадовы Стэфан і гадавалы Тадэвуш, усю дарогу былі разам з бацькамі.
— Дзеці перанеслі дарогу больш-менш добра, — адзначае Случак. — Адзінае, што Тадэвуш за гэты час ні разу не ўсміхнуўся. Для яго гэта вельмі дзіўна.
У Беларусі сям’я заставалася прынцыпова, нягледзячы на ўсю небяспеку. Аднак тое, што аднойчы будзе трэба з’язджаць, пара разумела: дзеці раслі, старэйшага трэба было аддаваць у садок. Праз стрэс узнікалі праблемы са здароўем, была патрэбная медычная дапамога.
— У мяне пагоршылася здароўе, з’явіліся неўратычныя хваробы. — кажа Аліна. — Дзякуючы тэрапіі адпускала, але калі 9 кастрычніка нашыя сацсеткі прызналі экстрэмісцкімі (апублікавалі гэта толькі праз тры дні), праблемы пачаліся зноў. Я не магла нармальна спаць. Да таго ж Тэдзіку трэба рабіць прышчэпку ў год, а гэта магчыма толькі ў дзяржаўных установах. А Ігару была патрэбна аперацыя на вачах.
Ігар уключаецца ў размову і тлумачыць, што аперацыя не складаная, але зрабіць яе ў Беларусі магчымасці не было. Да таго ж, праблема з вокам застарэлая, і калі яно загнаілася ў першы раз, мужчына не пайшоў да доктара, а сам нажом разрэзаў века. У другі раз рабіць так не рызыкнуў.
— Ну і калі сацсеткі прызналі экстрэмісцкімі, мы зразумелі, што вось знак, трэба ехаць, — працягвае Нагорная. — І вельмі хутка вырашыліся. Да апошняга не ведалі, ці ўсё атрымаецца, было адначасова і страшна, і наадварот лёгка ад таго, што вызначыліся. У выніку мы тут, і напэўна вельмі радыя. Яшчэ да канца не асэнсавалі, што нам нічога не пагражае (смяецца).
«Немагчыма размаўляць з тымі, хто стаціь са зброяй і тэхнікай»
Падзеі жніўня 2020 года Аліна і Ігар успрымалі не так пазітыўна, як шмат хто ў Беларусі. У гэтым пытанні Аліна, напрыклад, апісвае сабе як песімістку (ці хутчэй рэалістку).
— І гэта дапамагае жыць, — кажа яна. — Таму што я спадзяюся на лепшае, але рыхтуюся да горшага. Усім сябрам адразу казала, што калі вы ходзіце на пратэсты, рабіце гэта так, каб потым не знайшлі па фота. Мне здавалася, што адбудзецца нешта кепскае, не было адчування перамогі. Было вельмі цяжка чытаць шчаслівыя пасты ў сацсетках, бо проста тэхнічна станавілася зразумела, што ўсё гэта хутка скончыцца, і будзе горш.
— Нагадвала палітычны інфантылізм ці нешта такое, — дадае Ігар. — Калі выходзіць з кветкамі, са сцягамі…
— Яно з аднаго боку і прыгожае. І нармальная ўлада сышла б пасля такога мірнага пратэсту. Але мы ж мы ведалі, што нашая — ненармальная, — працягвае Аліна.
— Немагчыма размаўляць з тымі, хто стаіць са зброяй і тэхнікай супраць цябе, — гаворыць Ігар. — У Беларусі, у нашым рэгіёне, калі ты ўжо выходзіш на пратэст, трэба рабіць гэта так, нібы ён апошні ў тваім жыцці. І тады, можа быць, нешта зменіцца. Бо колькі зараз ахвяр. А калі б пратэст напачатку быў іншым, то і ахвяр зараз было б менш.
— Але немагчыма было спрагназаваць, што будзе, — даводзіць Аліна. — Бо тады ніхто не здагадваўся пра тое, пра што цяпер шмат кажуць: недалёка Расія, і не зразумела, ці не пашкодзіў бы такі пратэст яшчэ больш. Але што адбылося, тое адбылося. Для тых, хто ў Беларусі яно і кепска, і добра. Гэта ўжо частка нашай гісторыі.
«Прыехалі ноччу, сталі грукацца, разбудзілі Стэфіка»
Сілавікі пачалі прыходзіць да Аліны і Ігара напрыканцы 2020 года. Тады сям’я жыла ў вёсцы Перасека Рагачоўскага раёну. Спачатку міліцыянеры проста хадзілі вакол ўчастка. Таму праваабаронцы ставіліся да гэтага адносна спакойна. Праўда, больш не выходзілі за браму пешшу, толькі на машыне — так бяспечней. Аднак потым візіты сталі больш настойлівымі.
— Аднойчы яны прыехалі ноччу, сталі грукацца, разбудзілі Стэфіка, — згадвае праваабаронца. — Мы вельмі напужаліся, апрануліся самі і апранулі яго, каб калі затрымаюць, нам было цёпла. Але ўсё абышлося. На наступны дзень паехалі ў краму, а калі вярнуліся, суседзі сказалі, што міліцыянеры шарыліся па падворку. Тады сабралі рэчы і ноччу з’ехалі са свайго дома.
Так на пачатку лета 2021 года пачалося вялікае падарожжа сям'і Случака і Нагорнай. За гэты час яны змянілі каля дзесяці кватэр і дамоў, надоўга на адным месцы не затрымліваліся.
Аднойчы сям’ю нават знайшлі сілавікі, але гэта было на самым пачатку падпольнага жыцця. Потым прыйшлося ўдасканальваць правілы бяспекі, каб заставацца ў Беларусі як мага дольш. Гэта было вельмі важна для сям'і нягледзячы на тое, што іх шукалі. Бо абодва «думалі сэрцам», як кажа Аліна, і хацелі ў сваёй краіне рабіць усё на яе карысць. Тым больш, было важна адчуваць, што адбываецца ўнутры, бо шмат падзей не трапляе ў навіны. І менавіта таму кожны дзень муж з жонкай абіралі працягваць жыць у Беларусі. Такое рашэнне было вельмі цяжкім і таму, што бацькі адказвалі не толькі за сябе, але і за сваіх дзяцей, тлумачыць жанчына. І не маглі сабе дазволіць сесці.
— Мы ведалі, што нас шукаюць канкрэтныя органы і сацыяльныя службы, — кажа яна. — І баяліся, што ў выпадку затрымання нешта здарыцца з дзецьмі. Таму выбудавалі якасную сістэму нашага хавання і працягвалі сваю дзейнасць. Але ўвесь час жылі на вялікім строме, бо ты ніколі не застрахаваны ад выпадковасці, і можа здарыцца ўсё, што заўгодна.
«Пайшоў з сабакам праз лес у начную аптэку»
У жыцці сям'і праз меры бяспекі было вельмі шмат абмежаванняў. Не карысталіся тэлефонамі, інтэрнэтам — толькі праз VPN, не бачыліся з сям’ёй і сябрамі, не маглі проста выклікаць таксі ці атрымаць медычныя паслугі. Апошняе, удакладняе Аліна, было магчыма, але вельмі складана. Больш падрабязна не кажа, каб лазейкамі яшчэ маглі карыстацца іншыя.
— Гэта займае шмат часу і вельмі цяжка эмацыянальна. Уся твая энергія сыходіць на звычайныя рэчы, якія ў іншых людзей не выклікаюць увогуле ніякіх праблемаў, — распавядае яна.
— Аднойчы Стэфан захварэў, была вельмі высокая тэмпература, — згадвае Ігар. — Відавочна, гэта была проста вірусная інфекцыя, але трэба было неяк збіць тэмпературу. Мы тады жылі ў некалькіх кіламетрах ад горада, і я пайшоў з сабакам праз лес у начную аптэку, бо ні доктара, ні хуткую выклікаць было немагчыма. Быццам бы ў Сярэднявеччы. Таму зразумела, што аўтаномна мы б не выжылі столькі часу, нас вельмі падтрымлівалі сябры. Але з кожным месяцам людзей станавілася ўсё менш: кагосьці садзілі, хтосьці паміраў ці выязджаў. Нават той чалавек, які забіраў нас з радзільні, зараз за кратамі.
Падчас падпольнага жыцця ў пары з’явіўся другі сын, Тадэвуш. Сваю цяжарнасць Аліна хавала ад усіх да апошняга, толькі зрэдку наведвала лекараў. Знайсці радзільню таксама было складана: доктарка, з якой ўжо дамовіліся на словах, потым адмовілася прымаць жанчыну. Але ўрэшце ўсё скончылася добра, і Аліна змагла нарадзіць пад наглядам дактароў.
Сем'і абодвух суразмоўцаў падтрымлівалі іхную дзейнасць, і ніколі не прасілі спыніцца. Але і вельмі хваляваліся.
— Усе гэтыя амаль тры гады нам даводзілася казаць усім блізкім людзям, што мы хочам заставацца. Часам нас вельмі настойліва прымушалі з’язджаць, — кажа Нагорная.
— І прыходзілася апраўдвацца, чаму ты беларус і чаму ты ў Беларусі, — жартуе яе муж. — Гэта вельмі дзіўна, бо ва ўкраінцаў ніхто не пытае, чаму яны застаюцца і ваююць. А тое, што яны пачалі рабіць у 2022 годзе, мы рабілі яшчэ ў 2020-м. Было важна быць разам з людзьмі, адчуваць іх.
— Ніхто не скажа: «З'язджай, чаму ты вярнуўся», — працягвае Нагорная. — А ў Беларусі таксама вайна. Проста яна невідавочная: ракеты не падаюць, няма фота з разбуранымі дамамі. Усё зусім іншае, але гэтага не разумеюць. І калі ты ў гэтай вайне ўдзельнічаеш, то вельмі шмат пытанняў. Аднак ніхто ж не пытае ў дабраахвотнікаў палка Каліноўскага, чаму яны абралі такі шлях. Бо хочуць, каб потым у Беларусі ўсё было лепш. Так і мы таксама рабілі шмат для таго, каб у Беларусі было лепш.
Падчас свайго знаходжання ў Беларусі Ігар пісаў звароты і дамагаўся з’яўлення беларускай мовы ў новых і новых брэндаў. Аліна рабіла даследванні і выдала кнігу «Мова 404». Кажуць, што спыняцца не збіраліся, бо менавіта дзеля гэтага ішлі на ўсе рызыкі.
— Было вельмі цяжка, і мы нават не можам усё расказаць, бо дзейнасць працягваецца тымі самымі спосабамі, — кажа Ігар. — Усё даводзілася рабіць больш складана, у некалькі разоў.
— Але былі вынікі, і гэта надавала сіл, — працягвае яго жонка. — Прыходзіш у краму, бачыш беларускую мову і думаеш: «Ваў». Гэта крутое адчуванне, таму што і да 2020 года мала хто думаў, што нешта можна змяніць. А ты бярэш і мяняеш. Гэта вельмі важна, бо мова вызначае межы: дзе беларуская мова, там Беларусь. Што перш за ўсё рабілі расіяне, калі ўваходзілі ва Украіну? Мянялі назвы. Каб паказаць, што там ужо Расія. Так і тут.
«Сілавікі звар’яцелі, усё нібыта як у 1937 годзе»
Сітуацыя ў Беларусі, расказваюць суразмоўцы, адрозніваецца ад той, якая бачна ў навінах. Туды шмат не трапляе: як інфармацыя пра тое, што робяць людзі і як яны рызыкуюць, так і даныя пра рэпрэсіі.
— А яны адбываюцца кожны дзень, і гэта не толькі затрыманні, — кажа Аліна. — Напрыклад, некалькі чалавек паведамілі нам, што яны агенты. У аднаго нават у заплечніку была праслухоўка. Пры чым усё гэта было дзіўнымі спосабамі праз трэція рукі. Яны [сілавікі] звар’яцелі, усё нібыта як у 1937 годзе.
— Але нягледзячы на гэта ў Беларусі ёсць жыццё, — дадае мужчына. — Нават ладзяцца мерапрымствы, толькі падпольна. І класна, наколькі людзі трывалыя. Гэтая праца незаўважная, таму мала хто разумее, што адбываецца. Але ўсё ёсць. І я не сказаў бы, што народ ў прыгнечаным стане, людзі проста адаптаваліся і жывуць, як і было. Хіба толькі затаілі злобу. Бо рэпрэсіі не настройваюць да любові да нашых апанентаў.
Што тычыцца беларускай мовы, асаблівых зменаў пасля 2020 года праваабаронцы не заўважылі: дыскрымінацыя засталася. Але размаўляць па-беларуску не стала больш небяспечна. Асабліва калі ты звычайны чалавек.
— Тое, што зніклі нейкія грамадскія арганізацыі, якія гэтыя займаліся, на сітуацыю не паўплывала, — лічыць Ігар. — Бо зніклі і партыі, але ж гэта не паўплывала на палітычнае жыццё.
Затое ўплываюць іншыя людзі. Напрыклад, Вольга Бондарава. Гарадзенскую праўладную актывістку муж з жонкай ведаюць, бо яна згадвала іх у сваім тэлеграм-канале. Зрэшты, гэта рабіў і Азаронак, і іншыя.
— Мы з Ігарам называем Бондараву самай лепшай ягонай вучаніцай, бо яна дзейнічае тымі ж метадамі, — кажа Аліна. — Але піша не пра ўсё, гэта сто працэнтаў, таму што проста не хопіць часу. Мы таксама расказваем далёка не пра кожны ўдалы выпадак.
— Поспех Бондаравай — тое, што незалежныя СМІ пра яе пішуць, — лічыць яе муж. — Бо калі на яе не звяртаць увагі, не будзе такой актыўнасці.
Але вось чыноўнікі, з якім мужчына шмат сутыкаўся падчас сваёй дзейнасці, зусім не такія актыўныя, дадае ён. Нават «зацятымі прыхільнікамі рэжыму» Случак называе далёка не ўсіх.
— Гэта проста людзі, якія абралі сабе такую працу, — апісвае Ігар. — І як нешта зменіцца, то яны таксама пачнуць прытрымлівацца іншых поглядаў. Ёсць адзінкі, што сапраўды не любяць нічога беларускага, і зараз працэнт такіх стаў большы. Але агулам чыноўнікі не вельмі актыўныя, хутчэй у іх жаданне нічога не рабіць. І вось у гэтым мы заўсёды перашкаджалі, напрыклад, у нашай вёсцы. Дзейнічалі ў межах законаў, хай і недасканалых, таму яны былі вымушаны адказваць. Але пасля 2020-га нават тыя нормы перасталі працаваць. Тады мясцовыя чыноўнікі пачалі зводзіць з намі рахункі, бо раней мы іх прымушалі выконваць свае абавязкі.
«Трэба звыкнуцца з рэальнасцю, у якой можна адчыняць дзверы»
Сям’я плануе перш за ўсё — прыйсці ў сябе. Знайсці жыллё (хутчэй за ўсё ў Вільні), уладкавацца. Прызвычаіцца да таго, што можна класціся спаць і не баяцца, што раніцай прыйдуць міліцыянеры. А потым — зноў да працы.
— Ёсць розныя планы, — пачынае пералічваць Нагорная. — Я займуся перавыданнем кніжкі. Мінулым разам рабіла «Мову 404» на каленцы, пасля родаў, з тэлефона. Зараз яна будзе класная, у нас добрая каманда з дызайнеркі і рэдактара. Таксама займацца перакладамі кнігі і свайго даследвання на іншыя мовы. І потым думаць, што рабіць далей, бо для мяне важна, каб было развіццё, каб не стаяць на месцы. Але спачатку трэба адысці, звыкнуцца з рэальнасцю, у якой можна адчыняць дзверы кватэры і спакойна спаць па начах. А яшчэ сёння ў мяне ў тэлефоне стаяла сім-карта, я размаўляла на вуліцы — такое незвыйнае пачуццё. Трэба наладжваць быт. У нас ёсць рэчы, хай іх не так шмат, і агулам мы пакуль у такім вэрхале. Але гэта непараўнальна з тым, што мы адчувалі ў Беларусі.
— Я таксама не планую спыняцца, — дадае Ігар. — Бо для напісання зваротаў не абавязкова прысутнасць у Беларусі. Думаю, астатняе таксама атрымаецца ўладкаваць. Але пакуль што ў нас вострае побытавае пытанне: трэба арганізаваць жыццё.
А вось пытанне пра вяртанне для сям'і не стаіць: абодва вельмі хочуць дадому. Вось толькі пакуль што не прагназуюць, калі гэта здарыцца.
— Я вельмі хачу вярнуцца, і спадзяюся, што гэта будзе хутка, — разважае Аліна. — Бо мы вельмі шмат вандравалі, але ніколі не хацелі жыць за мяжой. І зараз вельмі моцны стрэс, што мы не ў Беларусі (хоць больш і няма іншых стрэсаў). Толькі, на жаль, няма адчування, што зможам вярнуцца ў бліжэйшы час. Хіба што спадзявацца на штосьці нечаканае, як было ў Савецкім Саюзе. Ці вось у нас былі стабільныя рэпрэсіі, а потым бах — бунт Прыгожына, і ўся Беларусь сачыла і спадзявалася. Альбо іншы варыянт, калі сістэма зжарэ сама сябе.
— Відавочна, тое, што яны робяць, — гэта іх канец. Але калі ён будзе ў межах гісторыі — невядома. У гістарычным кантэксце гэта ж невялікі час, а для людзей можа быць шмат. Яны будуць жыць далей, хтосьці загіне, лёсы будуць ламацца. Але нашая дзяржаўнасць усё ж такі будуецца на беларускай мове, якую важна захаваць. Дарэчы, калі я вучыўся ў Эстоніі ў 2007 годзе, куды з’язджаў праз пераслед, вывучаў іхную гісторыю. У іх жа таксама да 30-х гадоў была дыктатура, якая потым прывяла да Савецкага Саюза. Пасля Эстонія вельмі імкнулася адбудаваць сваю нацыянальную культуру, бо гэта вельмі важна. Так трэба рабіць і нам. Але я ж з той эміграціі адзін раз вярнуўся, значыць, трэба вяртацца і другі.
Чытайце таксама
