У Беларусі зноў актыўна абмяркоўваюць практыку размеркавання выпускнікоў ВНУ. Нядаўна старшыня Савета Рэспублікі Наталля Качанава заявіла, што Міністэрству адукацыі і ўсім ВНУ пастаўленая задача размяркоўваць не толькі тых, хто вучыўся на бюджэце, а «размяркоўваць усіх». А міністр адукацыі Беларусі Андрэй Іванец анансаваў, што цяпер падчас размеркавання выпускнікоў каледжаў і ўніверсітэтаў на першае месца будзе ставіцца «ўдзел у грамадскім жыцці і ўклад у развіццё» ўстановы. Раней самай важнай была паспяховасць. Расказваем, як у айчыннай адукацыі наогул з’явіўся такі феномен, як размеркаванне, дзе ён да гэтага часу захаваўся і наколькі паспяхова сябе праяўляе.
Індустрыялізацыя і сталінская дыктатура
Размеркаванню ў яго сучасным фармаце 89 гадоў. Яно з’явілася ў Савецкім Саюзе «дзякуючы» Іосіфу Сталіну.
Удакладнім, што прыватныя выпадкі існавалі і да гэтага — нават у Расійскай імперыі. Напрыклад, выпускнікі прэстыжнага імператарскага вучылішча правазнаўства, якое існавала яшчэ за манархіяй, пасля выпуску абавязаныя былі праслужыць шэсць гадоў ва ўстановах Міністэрства юстыцыі. Але за ўсе гады гэтую прэстыжную ўстанову скончылі толькі каля 2 тысяч чалавек, таму сур’ёзнага ўплыву на ўсю сістэму адукацыі з’ява зрабіць не магла.
Перанясёмся на мяжу 1920-х — 1930-х гадоў. Тады ў савецкай адукацыі панавала неймаверная вольніца, якая засталася яшчэ з адносна ліберальных дваццатых гадоў. У большасці ВНУ дазвалялася свабоднае наведванне лекцый. Студэнты маглі заставацца на другі год і нават вучыцца на адным курсе некалькі гадоў (феномен так званых вечных студэнтаў, які існаваў на Захадзе, а таксама ў Расійскай імперыі). Таму да выпуску даходзіла толькі частка людзей, якія паступілі на першы курс.
У дадатак у вышэйшай адукацыі працягваліся эксперыменты. На ўсіх прыступках — у тым ліку ў вышэйшай школе — у 1925−1931 гадах быў папулярны лабараторна-брыгадны метад (яго таксама называюць брыгадна-лабараторным або брыгадным). Пры ім калектыўная праца групы спалучалася з вывучэннем унутры пэўнай брыгады (звяна) і адначасова індывідуальнай працай кожнага студэнта.
У гэтай сістэмы былі свае плюсы і мінусы. У прыватнасці, для паўнавартасных лабараторна-брыгадных заняткаў патрабавалася самадысцыпліна. Далёка не ўсе студэнты былі гатовыя да такой формы працы і ўнутранай адказнасці. Таму заўсёды існавала пасіўная частка студэнтаў, якія адвільвалі ад заняткаў і механічна атрымлівалі залік (ніякіх адзнак не было) «за кампанію». Кантраляваць іх выкладчыкі не маглі.
Але ў другой палове 1920-х у СССР пачалася палітыка індустрыялізацыі. Яе мэтай было стварэнне магутнай прамысловасці, маючы якую, краіна магла б на роўных канкураваць з Захадам і быць незалежнай ад яго эканомікі ва ўмовах пабудовы «сацыялізму ў асобна ўзятай краіне» (менавіта гэты курс пазначыў Сталін). Індустрыялізацыя рэалізоўвалася надзвычай хуткімі тэмпамі за абмежаваны час.
Тады ж улада канчаткова згарнула элементы рынку (гаворка пра новую эканамічную палітыку — НЭП) і пачала ствараць планавую эканоміку. Для індустрыялізацыі патрабаваліся перш за ўсё кваліфікаваныя выканаўцы. У планавай эканоміцы неабходна было ведаць дакладную колькасць студэнтаў, якія ў поўным складзе — без якіх-кольвех другагоднікаў і ахвотнікаў памяняць спецыяльнасць падчас навучання — скончылі б ВНУ і дружна адправіліся на загадзя вызначаныя прадпрыемствы. Размеркаванне дазваляла кантраляваць гэты працэс.
Старая схема адукацыі для гэтага не падыходзіла. Таму ўлады ў 1932-м адмовіліся ад брыгадна-лабараторнага метаду. У ВНУ аднавілі лекцыі, семінарскія і лабараторныя заняткі, а таксама экзамены, праз год увялі абавязковую адпрацоўку. Сістэма адукацыі ў цэлым набыла той выгляд, які мае да гэтага часу.
Адначасова ў тыя гады адбывалася ўзмацненне ўлады Сталіна. Даследчыца Святлана Стаўрапольцава звяртае ўвагу, што новая адукацыйная палітыка, якая замяніла папярэднія эксперыменты, замацоўвала «жорсткі аўтарытарызм, адміністрацыйную аднастайнасць, абмежаванне дэмакратычных пачаткаў у арганізацыі і дзейнасці школы, а катэгарычнае асуджэнне „метадычнага пражакцёрства“ істотна звузіла магчымасць педагагічных эксперыментаў, пошукаў новых спосабаў павышэння эфектыўнасці навучальнага працэсу». Менавіта гэтыя тэндэнцыі ў той час былі характэрныя для ўсяго Савецкага Саюза, у якім насаджаўся таталітарны рэжым. Зыходзячы з гэтых абставінаў адукацыю проста прывялі «ў норму», яна пачала адпавядаць іншым сферам грамадскага жыцця.
Напрыклад, у 1932-м у СССР увялі адзіную пашпартную сістэму, цягам некалькіх наступных гадоў зрабілі прапіску абавязковай (для яе атрымання патрабаваўся дазвол уладаў). Калгаснікі пры гэтым пашпартоў не атрымлівалі, а таму не маглі пакінуць вёску. «Новае прыгоннае права» зацвердзіла поўны кантроль уладаў над савецкім грамадствам. Размеркаванне пасля ВНУ было складнікам гэтай палітыкі.
Дадамо, што яшчэ ў 1930-м у Саюзе заявілі пра ліквідацыю беспрацоўя. Размеркаванне было надзейным спосабам пазбегнуць яго паўтарэння і грала на станоўчы імідж СССР сярод працоўных за мяжой.
Зыходзячы з названых вышэй прычын (эканамічнай, палітычнай і ідэалагічнай), увядзенне размеркавання было непазбежным.
«Згодная выйсці замуж хоць за помнік Пятра, каб не паехаць па размеркаванні»
Размеркаванне ўвялі пастановай Цэнтральнага выканаўчага камітэта і ўрада — яна была апублікаваная ў верасні 1933 года. У дакуменце адзначалася, што на вытворчасці не хапае спецыялістаў. У тым ліку — праз няправільнае выкарыстанне выпускнікоў. Нібыта многіх з іх затрымлівалі ў кіраўнічых структурах на шкоду вытворчасці, іншыя ж хацелі працягваць навучанне (напрыклад, у аспірантуры).
Таму дзяржава ўвяла абавязковае пяцігадовае размеркаванне. Выкарыстоўваць маладых спецыялістаў не па спецыяльнасці, а таксама на кіраўнічых пасадах катэгарычна забаранялася. Самавольнае ўладкаванне выпускніка на працу або непрыбыццё на месца размеркавання прыводзіла да судовага разбіральніцтва (у 1940-м за гэта ўвялі крымінальную адказнасць). Толькі 5% выпускнікоў тэхнікумаў дазвалялі прымаць у ВНУ. На месцах маладым спецыялістам мусілі стварыць максімальна спрыяльныя ўмовы, забяспечыць кватэрамі і гэтак далей.
Адразу ўзнікла праблема, да гэтага часу знаёмая тысячам беларусаў. Ехаць у глыбінку, дзе часцяком адсутнічалі ўмовы для жыцця і працы, выпускнікі не спяшаліся. «Многія міністэрствы і ведамствы нярэдка накіроўваюць маладых спецыялістаў на дзейныя і будаваныя прадпрыемствы, размешчаныя ў буйных гарадскіх цэнтрах, якія маюць і без таго вялікую насычанасць інжынерна-тэхнічнымі кадрамі, у той час як не менш важныя прадпрыемствы і будоўлі, якія знаходзяцца на перыферыі, адчуваюць востры недахоп у інжынерна-тэхнічных кадрах і не атрымліваюць неабходнага папаўнення», — грозна адзначалася ў пастанове 1948 года. Але цалкам вырашыць праблему так і не змаглі.
Ішлі гады, індустрыялізацыя была праведзеная, але ад размеркавання ніхто адмаўляцца не спяшаўся. На ім у тым ліку стаяў савецкі лад. Аргументацыя была прыкладна той самай, што і цяпер: «Праца ў адпаведнасці з прызначэннем — грамадзянскі абавязак маладога спецыяліста» (цытата з загаду Мінвуза СССР ад 1968 года).
Да таго часу — страшныя сталінскія часы ўжо скончыліся — для грамадства ўвялі невялікія паслабленні. Пасля смерці Сталіна тэрмін адпрацоўкі скарацілі з пяці гадоў да трох. Інваліды першай і другой ступені адпраўляліся на працу па месцы пастаяннага жыхарства сям'і. Пры наяўнасці ў маладых спецыялістаў бацькоў з такім статусам іх размяркоўвалі ў родны горад. Цяжарных, а таксама тых, хто меў дзіця ва ўзросце да года, адпраўлялі па месцы пастаяннага жыхарства сям'і (мужа, бацькоў). Мужа і жонку, якія заканчвалі ВНУ, размяркоўвалі разам. Калі ж хтосьці з іх вучыўся на курс раней, то другі ехаў за ім. У цэлым сістэма заставалася маналітнай.
Як усё адбывалася на практыцы? Як адзначала ў сваім артыкуле архівістка Анастасія Канахова, усе міністэрствы і ведамствы падавалі пералік неабходных ім спецыялістаў у Міністэрства вышэйшай адукацыі СССР, а яно ў сваю чаргу размяркоўвала месцы прызначэння паміж ВНУ. З 1958-га заяўкі пачалі адпраўляць непасрэдна ў ВНУ. Будучыя месцы працы вызначалі спецыяльна створаныя камісіі. У тэорыі кандыдатуру кожнага выпускніка мусілі разглядаць дэталёва. На практыцы кожнаму чалавеку надавалася некалькі хвілін. Даследчыкі сустракалі ў дакументах выпадкі, калі асобных спецыялістаў адпраўлялі ў раёны краіны, знаходжанне ў якіх ім было супрацьпаказанае па стане здароўя. У іншых сітуацыях выпускнікі не ведалі ні сваёй пасады, ні тым больш умоваў працы і пражывання — толькі месца, куды трэба прыехаць.
Крымінальную адказнасць за няяўку па размеркаванні пасля смерці Сталіна адмянілі, таму колькасць тых, хто недаехаў, узрасла. Таталітарны лад патроху эвалюцыянаваў у бок аўтарытарнага, таму лік ішоў яшчэ не на тысячы, але ўжо на сотні. Напрыклад, у 1959-м ад размеркавання ў Ленінградзе адмовіліся 130 чалавек (з 7119 выпускнікоў, або 1,8%), у наступным годзе — 315 з 13 625, або 2,3%. Да іх прымяняўся цэлы шэраг мераў, аж да выключэння з камсамола, што ставіла крыж на будучай кар’еры.
Большасць жа не наважвалася на такія рэзкія ўчынкі, але многія абураліся вусна. Адзін з ленінградскіх камсамольскіх сакратароў здзіўляўся паводзінам выпускніц: «Згодная выйсці замуж хоць за помнік Пятра, каб не паехаць па размеркаванні». Колькасць фіктыўных шлюбаў, заключаных з мэтай пазбегнуць размеркавання ў аддаленыя рэгіёны СССР, была вялікая да таго моманту, пакуль гэтую сістэму не скасавалі.
Ліквідацыя размеркавання? Не ў Беларусі
Размеркаванне існавала, пакуль быў жывы Савецкі Саюз. У 1990-м Літва — першая з савецкіх рэспублік, якая абвясціла незалежнасць — абвясціла, што выпускнікі 1991-га будуць працаўладкоўвацца самастойна. Выключэннем былі тыя, хто вучыўся на педагагічным і сельскагаспадарчым профілі: ім давалі права на свабодны дыплом толькі пасля задавальнення заявак ад адпаведных міністэрстваў. Але потым свабоду атрымалі і яны.
Расія адмяніла размеркаванне ў 1995-м.
А вось нашая краіна канчаткова так ад яго і не адмовілася. «Першым нарматыўным актам, які рэгулюе сістэму размеркавання ў незалежнай Беларусі, стаў загад міністра адукацыі ў 1993 годзе. Так калісьці жорсткая сістэма вяла перацякла ў найноўшую гісторыю. Студэнт мог прыйсці з размеркаваннем на працу і атрымаць там эмацыйную адмову і просьбу не перашкаджаць», — расказваў у інтэрв'ю Уладзімір Дунаеў, адзін з заснавальнікаў ЕГУ, сябра Грамадскага Балонскага камітэта.
Доўгі час размеркаванне не было зафіксаванае ў законах і рэгулявалася толькі пастановамі Саўміна — напрыклад, адна з іх была прынятая ў 1997-м. У ёй размеркаванне тлумачылася неабходнасцю «далейшага паляпшэння кадравага забеспячэння найважнейшых галін гаспадаркі», а таксама «ўзмацненнем гарантый сацыяльнай абароны выпускнікоў». Да таго часу ў ВНУ на ўсю моц вучылі платна, таму ў дакуменце ўдакладнілі, што гаворка ідзе менавіта пра студэнтаў, якія атрымліваюць адукацыю за бюджэтныя грошы. Тэрмін размеркавання склаў два гады.
Але паступова ўлады пачалі рабіць заканадаўства больш жорсткім. У 2002-м абавязковае размеркаванне замацавалі ў новай рэдакцыі закона «Аб адукацыі». А ў 2006-м пытанне разгледзелі ў Канстытуцыйным судзе. «Цалкам абгрунтаваныя былі прэтэнзіі ў неканстытуцыйным характары [размеркавання]. Усюды галоўны закон забараняе прымусовую працу. А таксама гарантуе бясплатную вышэйшую адукацыю на конкурснай аснове. Без адпрацоўкі, паншчыны або аброку. Але прававыя аргументы саступілі палітычнай мэтазгоднасці. Суддзі прызналі часовую і вымушаную, але неабходнасць размеркавання», — адзначаў Дунаеў.
Дарэчы ў суседніх Расіі і Украіне менавіта Канстытуцыйны суд ставіў бар’ер на спробах уладаў вярнуць размеркаванне. У выніку Беларусь засталася адзінай еўрапейскай краінай з гэтым савецкім рудыментам. У іншых краінах ён захаваўся толькі ў асобных сферах. Напрыклад, размеркаванне медыкаў існуе ў Латвіі. Гэта тлумачыцца велізарнай дыспрапорцыяй: у 2016-м 62% дактароў гэтай краіны працавалі ў Рызе, у 2022-м гэтыя прапорцыі не змяніліся.
Таксама размеркаванне існуе ў некаторых постсавецкіх рэспубліках Цэнтральнай Азіі. З 2005 года яго ўвялі ва Узбекістане. Да гэтага яно датычыла толькі выпускнікоў ВНУ, якія вучыліся на педагагічных напрамках і спецыяльнасцях, цяпер жа закранула ўсіх. Тэрмін — тры гады. У 2015-м выпускнікоў, якія не адпрацавалі яго, не выпускалі за мяжу, у 2020-м прапанавалі накіроўваць у раёны з высокім узроўнем беднасці.
Размеркаванне існуе і ў Казахстане. Яно закранае педагагічныя, медыцынскія і ветэрынарныя спецыяльнасці. Тэрмін — таксама тры гады.
Размеркаванне — дыскрымінацыя і неэфектыўнасць
Застаецца зразумець ступень эфектыўнасці размеркавання. Афіцыйныя дзяржаўныя СМІ заўсёды бадзёра рапартавалі пра гэта. «Больш за 80 працэнтаў медыкаў застаюцца на першым працоўным месцы пасля адпрацоўкі па размеркаванні, педагогаў — ад 70 да 98 працэнтаў. <…> Многія працадаўцы дапамагаюць учарашнім студэнтам і вырашыць жыллёвае пытанне: даюць месца ў інтэрнаце, прапануюць на льготных умовах пабудаваць кватэру. Таму нядзіўна, што нават платнікі не супраць скарыстацца правам атрымання першага працоўнага месца», — адзначала ў 2019-м газета «Знамя юности».
У рэальнасці ўніверсітэты ўсё часцей імкнуцца перакласці гэты клопат на выпускнікоў, якія справіліся б з пошукам працы і без гэтага інстытута. «Я пытала хлопцаў і дзяўчат, якія прыходзілі да мяне на кансультацыі: неабходнае размеркаванне або яго трэба скасаваць? Першыя курсы студэнтаў настроеныя аптымістычна: размеркаванне нам вельмі патрэбнае, таму што гэтая працэдура гарантуе пасля заканчэння ўніверсітэта месца працы, пра якое не трэба будзе клапаціцца самому. Старэйшыя курсы разумеюць, як працуе ўніверсітэцкая сістэма, камунікуюць з выпускнікамі і разумеюць: пры размеркаванні ім нічога добрага не прапануюць. Спачатку пырскае аптымізм, затым надыходзіць расчараванне дрымучымі і непаваротлівымі інстытутамі», — расказвала ў 2020-м экспертка ў пытаннях размеркавання і працоўных правоў маладых спецыялістаў, кіраўніца праекта «Распред.бай» Крысціна Рыхтэр.
За пяць гадоў да гэтага, у 2015-м, выйшаў аналітычны тэкст даследчыка Андрэя Лаўрухіна, які ў комплексе разгледзеў праблемы размеркавання. Яго выснова адназначная: гэтая мадэль «не эфектыўная і ўжо не адпавядае выклікам часу». Лаўрухін таксама падкрэслівае, што размеркаванне супярэчыць нормам Міжнароднай арганізацыі і правам чалавека. Яна парушае права на бясплатную адукацыю, зафіксаваную ў Канстытуцыі.
Паводле падлікаў навукоўца, на ліпень 2015-га на прадпрыемствах і ў арганізацыях з дзяржаўнай формай уласнасці было толькі 39% занятага ў эканоміцы насельніцтва (на 1 студзеня 2020-га — 43,4%). Але «2/3 студэнтаў атрымліваюць вышэйшую адукацыю на платнай аснове, што сведчыць пра новы тып адносін паміж „спажыўцом“ і „пастаўшчыком“ адукацыйных паслуг: з гэтага часу гэта пераважна рынкавыя адносіны „куплі-продажу“. Пры гэтым дзяржава — абсалютны манапаліст на рынку адукацыйных паслуг у сферы вышэйшай адукацыі: амаль 90% студэнтаў-платнікаў ад іх агульнай колькасці вучыцца ў дзяржаўных ВНУ. Такім чынам, у сітуацыі, калі 2/3 студэнтаў і 2/3 працадаўцаў знаходзяцца адно з адным у прамых рынкавых адносінах, а 9/10 студэнтаў-платнікаў вучацца ў дзяржаўных ВНУ, захаванне мадэлі абавязковага размеркавання з’яўляецца непазбежна абмежавальным, супярэчлівым і неэфектыўным», — адзначае даследчык.
Бюджэтнікаў размяркоўваюць пераважна на дзяржпрадпрыемствы (альбо тыя маюць прыярытэт падчас выбару), што «дыскрымінуе прыватны сектар эканомікі і ставіць працадаўцаў прыватнага і дзяржаўнага сектара эканомікі ў няроўныя ўмовы».
Нарэшце, ідэальная схема, якая існуе ў свядомасці чыноўнікаў (працадаўцы фармуюць попыт), не ўлічвае, на думку Лаўрухіна, спецыфікі паводзін дзяржаўных прадпрыемстваў на рынку працы. Даследчык лічыць, што попыт прадпрыемстваў на працоўныя рэсурсы вытворны ад некалькіх рэчаў: прагнозных паказчыкаў выпуску прадукцыі, навязаных зверху, а таксама колькасных тэмпаў росту. Ва ўмовах экстэнсіўнага развіцця (скіраванага на павелічэнне колькасці, а не якасці) яны забяспечваюцца прадпрыемствамі за кошт банальнага павелічэння колькасці работнікаў.
«Прычым чым горшае фінансавае становішча і вышэйшы знос асноўных вытворчых фондаў, тым большая цякучасць кадраў і вышэйшая патрэба ў кадрах (паводле дадзеных экспертаў, у сельскай гаспадарцы, будаўніцтве і машынабудаванні яна даходзіць да 60% ад сярэдняспісавай колькасці занятага ў гэтых галінах насельніцтва). Такім чынам, як адзначаюць эксперты, ужо „на этапе прагнозных ацэнак патрэбы прадпрыемстваў у спецыялістах прадпрыемствы падаюць неабгрунтаваную інфармацыю на рынак адукацыйных паслуг“», — адзначаў Лаўрухін.
Паводле яго ацэнкі, гэтая сітуацыя пагаршаецца неабгрунтаванай ініцыятывай ВНУ, якія зацікаўленыя ў павелічэнні (ці, як мінімум, у захаванні) кантрольных лічбаў прыёму (а значыць, і бюджэтнага фінансавання), а таму актыўна навязваюць прадпрыемствам патрэбу ў кадрах. У выніку прагнозы істотна скажаюцца.
Даследчык робіць наступную выснову: «У сістэму размеркавання, як правіла, трапляюць працоўныя месцы з высокай цякучасцю кадраў і нізкім узроўнем аплаты, у той час як прэстыжныя і высокааплатныя вакансіі запаўняюцца на конкурснай аснове і не прапануюцца выпускнікам. Гэта, у сваю чаргу, негатыўна адбіваецца на іміджы сістэмы абавязковага размеркавання і матывацыі выпускнікоў: з аднаго боку, выпускнікі разглядаюць абавязковае размеркаванне як пакаранне, ад якога ўхіляюцца усімі магчымымі спосабамі (што спрыяе карумпаванню і імітацыі ўсёй сістэмы размеркавання); з другога боку, ва ўмовах перадвызначанасці працоўнага лёсу ў выпускнікоў выхоўваецца пасіўнасць што да пошуку працоўнага месца».
Таму, на яго думку, абавязковае размеркаванне не вырашае праблемаў дысбалансу рынку адукацыі і рынку працы, а толькі пагаршае яго.
Чытайце таксама
