У 2003 годзе міжнародная кааліцыя ўрываецца ў Ірак, каб зрынуць Садама Хусэйна. Міхаэль Шумахер становіцца самым тытулаваным гоншчыкам у гісторыі «Формулы-1», выйграўшы шостае чэмпіёнства. У сусветным кінапракаце перамагае фільм «Уладар пярсцёнкаў: Вяртанне караля». Тым часам у Беларусі апазіцыя перамагае на мясцовых выбарах у адным з гарадоў, праходзіць усенароднае развітанне з Васілём Быкавым, а фільм «Анастасія Слуцкая» становіцца першым айчынным блакбастарам.
Мы працягваем праект «30 гадоў», у якім расказваем пра кожны год беларускай незалежнасці. Гэта тэксты пра людзей, падзеі і нашыя рашэнні, якія прывялі нас туды, дзе мы цяпер знаходзімся.
Ціск на прэсу і «белаазёрскі цуд»
У сферы палітыкі 2003-і мала адрозніваўся ад папярэдніх: улада працягвала ціск на грамадзянскую супольнасць. У тым годзе была юрыдычна ліквідаваная арганізацыя «Вясна-96», якую ўзначальвае цяперашні нобелеўскі лаўрэат Алесь Бяляцкі — усе наступныя спробы зарэгістраваць яе аказваліся безвыніковымі.
Працягваўся ціск на незалежную прэсу. Асабліва даставалася папулярнай тады «Беларускай дзелавой газеце». Як пісаў Аляксандр Фядута (у кнізе «Лукашэнка. Палітычная біяграфія»), «„БДГ“ выганялі з дзяржаўных друкарняў (прыватных у Беларусі яшчэ не было). Калі [галоўны рэдактар Пётр] Марцаў стаў друкаваць газету ў Літве, пачаліся мытныя затрымкі. Потым пошта раптам перастала разносіць „БДГ“, і нават супрацоўнікі Нацыянальнай і прэзідэнцкай бібліятэк, абавязаныя весці падшыўкі ўсёй прэсы, якая выходзіць у Беларусі, былі вымушаныя прасіць дастаўляць ім нумары газеты кур’ерам. У 2003 годзе да „Беларускай дзелавой газеты“ былі ўжытыя ўсе спосабы „ўздзеяння“ адразу: яе канчаткова выжылі з беларускіх друкарняў, выгналі з паштовай падпіскі і забаранілі прадаваць у газетных кіёсках». Акрамя таго, выданню на тры месяцы наогул прыпынілі выхад. Гэта стала пачаткам канца гэтага друкаванага СМІ — праз тры гады газета перастала выходзіць.
Рэпрэсіі закранулі і іншыя выданні, якія, як, напрыклад, «Народная воля», былі вымушаныя друкавацца ў Смаленску.
А яшчэ па ўказе Лукашэнкі на прадпрыемствах і дзяржустановах усіх формаў уласнасці ўвялі пасаду намесніка кіраўніка па ідэалагічнай рабоце.
Але ўсё ж у палітычным жыцці Беларусі ў 2003-м здарылася як мінімум адна дзіўная падзея. У тым годзе ў краіне праходзілі мясцовыя выбары. Методыка падліку галасоў на іх была даўно адпрацаваная, апазіцыя была ў апатыі, ды і дэпутаты на гэтым узроўні не гралі асаблівай ролі ў прыняцці палітычных рашэнняў. Таму сур’ёзнай стаўкі на гэтую кампанію ніхто не рабіў. Але ў Белаазёрску, горадзе Бярозаўскага раёна Брэсцкай вобласці, сенсацыйна перамаглі дэмакраты.
«У Белаазёрску тады было літаральна некалькі грамадскіх актывістаў. Разам з імі падумалі, што можам зрабіць для горада, каб змяніць жыццё. Бо там глыбокая правінцыя, нічога не адбываецца, няма падставы, каб разам сабрацца. Паступова групавалі вакол сябе неабыякавых людзей. І калі наступілі мясцовыя выбары 2003 года, вырашылі паспрабаваць. Вылучылі на большую частку акругаў людзей, узялі і перамаглі. Гэта, напэўна, адзіны горад за 25-гадовую гісторыю, дзе за цяперашнім рэжымам дэмакраты атрымалі большасць. І я як лідар гэтай групы стаў намеснікам старшыні гарсавета», — расказваў у 2020-м палітык Юрась Губарэвіч, які нарадзіўся ў Белаазёрску.
Зразумела, улада з такім змірыцца не магла. Выбары адбыліся ў сакавіку, а ўжо ў снежні прайшлі давыбары, на якіх улады правялі неабходных кандыдатаў. Іх стала большасць, і Губарэвіч страціў пасаду намесніка старшыні.
«Але, я лічу, пра чатыры гады ўдалай працы на карысць горада можна гаварыць. Ужо ў канцы нашай кадэнцыі на ўзроўні Лукашэнкі было прынятае рашэнне пра спецыяльную праграму для развіцця горада, у яе ўклалі па тых часах нейкія шалёныя грошы — на рэканструкцыю, на інфраструктуру. <…> І сам Лукашэнка два разы, як Дзед Мароз, прылятаў за дзень да Новага года ў Белаазёрск, каб пагаварыць з людзьмі, паказаць, што ўлада не такая ўжо і дрэнная: маўляў, навошта вы галасуеце за гэтую апазіцыю. Фактычна ішла барацьба за падтрымку людзей у межах аднаго асобна ўзятага горада», — казаў палітык.
Больш такіх памылак улада не паўтарала і не пускала апазіцыю ва ўладу нават на мясцовым узроўні.
Поспех каманды Губарэвіча шмат у чым тлумачыўся складанай эканамічнай сітуацыяй. Сярэднегадавая інфляцыя ў 2003-м, паводле звестак МВФ, склала 28,4%. Гэта было менш, чым за папярэдні год (тады было 42,6%), але цэны ўсё роўна раслі высокімі тэмпамі. Дастаткова сказаць, што менавіта ў тым годзе ў Беларусі з’явілася банкнота наміналам 50 тысяч рублёў.
У выніку Лукашэнка змяніў прэм’ера. Замест малапрыкметнага Генадзя Навіцкага ім стаў Сяргей Сідорскі, які затрымаўся ў гэтым крэсле на сем гадоў: за ім сітуацыя ў эканоміцы — не без дапамогі Расіі — трохі палепшылася.
Смерць Васіля Быкава — і ўсенароднае развітанне з ім
22 чэрвеня 2003 памёр Васіль Быкаў. Сімвалічна, што гэта адбылося ў дзень пачатку Вялікай Айчыннай вайны, якую пісьменнік прайшоў і пра якую расказаў ці не лепш за ўсіх у беларускай літаратуры.
Апошнія гады жыцця аказаліся для Быкава вельмі няпростымі. У дзевяностыя ён падтрымліваў Беларускі народны фронт, выступаў супраць Лукашэнкі, таму неўзабаве пасля прыходу таго да ўлады народнага пісьменніка Беларусі перасталі друкаваць. Кніга «Сьцяна», набраная і вычытаная аўтарам у карэктуры, праляжала ў дзяржаўным выдавецтве тры гады, пакуль Быкаў сам не забраў рукапіс.
Пісьменніка цкавала дзяржаўная прэса. У 1997-м у газеце беларускіх камуністаў «Мы и время» з’явіўся артыкул «Обыкновенный иуда», прысвечаны Быкаву. У перапісцы з сябрамі пісьменнік адзначаў, што яго лісты не даходзяць да адрасатаў, а размовы праслухоўваюцца. Пенсія класіка складала 13 даляраў, яго жонкі — яшчэ менш. «Канешне, ёсць пенсія, не галадаем. З апраткі даношваем старое, добра, што запас быў», — пісаў ён сястры.
У выніку ў 1998 годзе ў гісторыі беларускай культуры здарылася адна з ганебных падзей: Быкаў быў вымушаны эміграваць.
Ён жыў у Фінляндыі, Германіі і Чэхіі. У апошняй краіне перанёс цяжкую аперацыю. Вярнуўся ў Беларусь толькі перад смерцю. Памёр у рэанімацыйным аддзяленні анкалагічнага шпіталя ў Бараўлянах.
Развітанне з Быкавым, якое прайшло 25 чэрвеня, стала сапраўды ўсенародным — такога Мінск не ведаў з часоў гібелі лідара БССР Пятра Машэрава (у 1980-м). Труну з целам Васіля Уладзіміравіча паставілі ў Доме літаратараў, што на вуліцы Фрунзе. Цырымонія доўжылася пяць гадзін (яе працягнулі на гадзіну ад першапачатковага часу), але паспелі ўсё роўна не ўсё. Вялізная чарга людзей, якія прыйшлі аддаць даніну памяці Быкаву, расцягнулася да плошчы Перамогі і далей уздоўж вуліцы Захарава. Труну, якая літаральна патанала ў кветках, накрылі нацыянальным бел-чырвона-белым сцягам.
Апошні стаў падставай для скандалу. Лукашэнка, які даслаў спачуванні, на пахаванне прадказальна не прыехаў. Замест яго ў Доме літаратара знаходзіўся тагачасны міністр культуры Леанід Гуляка, які і прапанаваў выкарыстаць замест нацыянальнага сцяга дзяржаўны чырвона-зялёны. Родныя Быкава адмовіліся. «Пры такіх абставінах я вымушаны пакінуць залу і зняць з сябе адказнасць за арганізацыю пахавання», — заявіў Гуляка. Ён дадаў, што пахаванне ператвараецца ў палітычную акцыю. Услед за чыноўнікам залу пакінулі салдаты роты ганаровай варты.
Труну з целам Быкава неслі на руках ад Дома літаратара па праспекце Скарыны (цяпер — Незалежнасці) да Усходніх могілак. За ім з бел-чырвона-белымі сцягамі ішло каля 10 тысяч чалавек. На могілках адбылося адпяванне на беларускай мове паводле ўніяцкага абраду. Пасля гэтага пачаліся выступы сяброў і блізкіх нябожчыка.
Расійскі публіцыст Юрый Чарнічэнка заявіў, што «даўно не бачыў такой дэманстрацыі волі і адданасці, якая была праяўленая сёння на вуліцах Мінска», і пажадаў беларусам хутчэй «пачаць дыхаць тым паветрам свабоды, пра якое марыў Васіль Быкаў». Станіслаў Шушкевіч адзначыў, што «апошняя заслуга Васіля Быкава ўжо пасля яго смерці — гэта тое, што ён даў беларусам магчымасць прайсціся пад бел-чырвона-белымі сцягамі па цэнтральным праспекце Мінска»: у папярэднія гады такія шэсці заўсёды забараняліся ўладамі.
З часу смерці Быкава прайшло ўжо 20 гадоў, але вуліцы, названай у яго гонар, у Мінску так і не з’явілася.
Закрыццё Коласаўскага ліцэя
У дзень развітання з Быкавым, 25 чэрвеня 2003 года, улады закрылі Гуманітарны ліцэй імя Якуба Коласа — адну з найлепшых навучальных установаў Беларусі.
Яго з’яўленне звязанае з мяжой 80−90-х гадоў, калі стала магчыма атрымліваць адукацыю на беларускай мове. За савецкім часам яе можна было не вучыць у школе — дастаткова было пісьмовай заявы бацькоў. Беларуская літаратура часта выкладалася на рускай.
Падчас перабудовы з’явіліся два ліцэі, якія першапачаткова планаваліся як беларускамоўныя. Першы — ліцэй БДУ з фізіка-матэматычным ухілам. Але з цягам часу былі створаныя і гуманітарныя спецыяльнасці, а беларуская мова навучання саступіла месца рускай. Другім стаў Гуманітарны ліцэй, які зрабіўся часткай Беларускага гуманітарнага адукацыйна-культурнага цэнтра.
Навучанне ў ім ішло цалкам на беларускай мове па арыгінальных праграмах, якія адрозніваліся ад стандартных школьных. Сярод запрошаных выкладчыкаў былі паэт Андрэй Хадановіч, перакладчык Васіль Сёмуха і літаратуразнаўца Аляксандр Фядута.
Ліцэй не ўпісваўся ў сістэму адукацыі, якую стваралі беларускія ўлады, таму яго хутка паспрабавалі закрыць. У 1996-м ад кіраўніцтва запатрабавалі падаць дакументы на права валодання будынкам па адрасе Кірава, 21 (хоць яго перадалі ліцэю ў адпаведнасці з распараджэннем Савета Міністраў) і спрабавалі размясціць там Палац моладзі. У наступным годзе канфлікт скончыўся тым, што будынак перадалі на баланс Кіраўніцтву справамі прэзідэнта, але ліцэй усё ж застаўся па старым адрасе.
У 1998 годзе ўлады паспрабавалі аб’яднаць Гуманітарны ліцэй з ліцэем БДУ. У выніку ўсё лета ліцэісты правялі ў пікетах. На тым этапе зноў удалося дасягнуць кампрамісу. Беларускі гуманітарны адукацыйна-культурны цэнтр рэарганізавалі ў Нацыянальны гуманітарны ліцэй імя Якуба Коласа, але ўсе іншыя аддзелы цэнтра (акрамя ўласна ліцэя) ліквідавалі.
У 2003-м за ліцэй узяліся ўсур'ёз. Замест Уладзіміра Коласа, які быў дырэктарам з моманту заснавання ўстановы, на гэтую пасаду прызначылі Тамару Шчарбацэвіч, якая не мела ніякіх заслуг у педагогіцы і кепска ведала беларускую мову — між тым установа была беларускамоўнай. Калектыў новую начальніцу не прыняў. Ліцэісты выходзілі на шматлікія пікеты, выстройваючыся на Кастрычніцкай плошчы, а таксама на цяперашні праспект Незалежнасці.
Але гэта не дапамагло. 25 чэрвеня, у дзень пахавання Васіля Быкава, за подпісам прэм’ер-міністра Генадзя Навіцкага з’явілася пастанова аб ліквідацыі ўстановы «ў мэтах аптымізацыі сістэмы рэспубліканскіх установаў адукацыі».
Навучэнцы спачатку займаліся на вуліцы. Пазней ліцэй доўгія гады дзейнічаў неафіцыйна.
Што да будынка, то цяпер у практычна цалкам перабудаваным і адрамантаваным корпусе ліцэя дзейнічае суд Цэнтральнага раёна Мінска. У былым кабінеце літаратуры цяпер праходзяць судовыя паседжанні. Дарэчы, там судзілі Франка Вячорку (у будучыні дарадцу Святланы Ціханоўскай) — раней ён вучыўся ў ліцэі ў гэтым жа будынку.
Поспех беларускай моладзевай зборнай і Руслана Салея
На 2003 год прыпалі два поспехі ў гісторыі беларускага спорту: калектыўны і індывідуальны. Першым стаў выхад моладзевай зборнай Беларусі па футболе на чэмпіянат Еўропы.
Цягам дзевяностых гэтая каманда — яе ўзначальваў экс-рулявы мінскага «Дынама» Іван Савосцікаў — выступала няўдала (як, зрэшты, і «дарослая» нацыяналка). Усё змянілася, калі галоўным трэнерам у 1999-м стаў коўч БАТЭ Юрый Пунтус, які вырашыў сумяшчаць дзве пасады. У тым годзе барысаўчане ўпершыню сталі чэмпіёнамі Беларусі, а яе настаўнік быў прыхільнікам яркай гульні ў атацы.
Асабліва ўдалым для нас стаў адборачны турнір да моладзевага чэмпіянату Еўропы — 2004. Беларусы выйшлі ў плэй-оф, дзе мусілі сустрэцца з палякамі. Першы матч, які праходзіў у Мінску, скончыўся па нулях. А вось у другім, які гулялі ў Польшчы, нашыя літаральна разграмілі суперніка: 4:0.
На канчатковы вынік паўплывала выдаленне польскага футбаліста. Зрэшты, гэта здарылася пры ліку 1:0 на нашую карысць, калі суперніку воляй-няволяй давялося раскрывацца. Ды і гулялі беларусы ўвесь час на атаку. Апошняе было нядзіўна, бо пад кіраўніцтвам Пунтуса сабралася баявая каманда. На браме геройстваваў Юрый Жаўноў. У паўабароне гулялі Аляксандр Глеб і Цімафей Калачоў, у атацы — Вячаслаў Глеб і Сяргей Карніленка. Усе яны пазней сталі гульцамі асновы ў нацыянальнай зборнай і паспяхова выступалі ў замежных клубах.
У аэрапорце Мінск-2 футбалістаў чакала цёплая сустрэча — нягледзячы на позні час, іх сустракалі некалькі сотняў заўзятараў.
Фінальны Еўра-2004 у беларусаў не склаўся. Выйграўшы ўсяго раз, яны не выйшлі з групы. Але такім чынам праклалі дарогу сваім пераемнікам, якія прабіваліся ў 2009-м і 2011 гадах на аналагічныя турніры (а ў другім выпадку заваявалі бронзу).
Што да індывідуальных дасягненняў, то беларусам (дакладней, беларусу) амаль скарыўся хакейны Кубак Стэнлі. У фінал гэтага турніру выйшаў клуб «Анахайм Майці Дакс», у складзе якога тады выступаў беларускі абаронца Руслан Салей. Першыя два матчы каманда саступіла «Нью-Джэрсі Дэвілз». Лік у серыі стаў 0:2, пройгрыш у трэцім матчы амаль напэўна азначаў паразу (гулялі да чатырох перамог). Апошняя шайба Салея ў авертайме дазволіла «Анахайму» здабыць першую перамогу і скараціць разрыў у серыі. На жаль, выніковая вікторыя ўсё ж засталася за «Нью-Джэрсі»: 4:3. Але шайба Руслана дагэтуль застаецца адзінай, забітай беларусамі ў фінале гэтага прэстыжнага турніру.
У будучыні Салей працягваў паспяховую кар’еру ў НХЛ, у 2011-м перабраўся ў Расію, дзе ў тым жа годзе загінуў у авіякатастрофе разам з усёй сваёй камандай — яраслаўскім «Лакаматывам», які ляцеў на чарговы матч КХЛ у Мінск.
Бутафорская «Анастасія Слуцкая», але з камерцыйным поспехам
З 2003 годам звязанае ўзвядзенне адразу некалькіх важных для нашай краіны збудаванняў.
У цэнтры сталіцы была адкрытая адбудаваная Мінская ратуша — за паўтара стагоддзя да гэтага яе знеслі расійскія ўлады як сімвал гарадскога самакіравання.
А ў канцы года на плошчы Незалежнасці выкапалі сапраўдны катлаван — пачалося будаўніцтва гандлёвага цэнтра «Сталіца», які адкрыўся ў 2006-м. У выніку плошча паміж галоўным корпусам БДУ і Домам урада набыла сучасны выгляд.
У Полацку з’явіўся помнік літары «Ў», характэрнай для беларускага алфавіта.
Што да культуры, то найбольш дыскутаванай падзеяй стаў выхад на экраны фільма «Анастасія Слуцкая», які расказвае пра жыццё княгіні з гэтым імем — яна абараніла родны горад ад набегаў татараў.
«Першапачаткова мільён даляраў на здымкі „Слуцкай“ быў вылучаны для Уладзіміра Янкоўскага, вядомага кліпмейкера і сына Расціслава Іванавіча (пазней Уладзімір Янкоўскі будзе рэжысёрам фільма „Купала“, пакладзенага на паліцу ў 2020-м. — Заўв. рэд.), — расказваў у інтэрв'ю рэжысёр карціны Юрый Ялхоў. — Але, паспеўшы засвоіць чвэрць бюджэту, ён адмовіўся працаваць далей: таго, што засталося, нават па сціплых падліках, ніякім чынам не хапала на тое, каб стварыць гістарычны блакбастар еўрапейскага ўзроўню. І пасля некалькіх беспаспяховых спробаў замяніць рэжысёра Янкоўскага кімсьці з беларусаў, не кажучы пра расіян, кіраўнікі Міністэрства культуры ўгаварылі рызыкнуць аператара карціны, то-бок мяне. Маўляў, рэжысёрскі досвед ёсць, а грошай дадамо пазней».
Вядома, грошы не прыйшлі, Ялхову давялося здымаць за 750 тысяч даляраў, якія засталіся. Натуральна, гэта адбілася на «карцінцы». Бутафорскія дэкарацыі, непераканаўчая масоўка, запрошаны на адну з галоўных роляў стрыптызёр Тарзан, які ніяк не адпавядаў гістарычнаму вобразу, не дазваляюць назваць фільм удалым. Карціна атрымалася слабай. Ды і цяпер яе рэйтынг на «Кинороиске» — усяго 5,2, на IMDb — 5,4.
Але практычна поўная адсутнасць якіх-кольвек гістарычных беларускіх фільмаў у той час, пісьменная рэклама, эратычная сцэна купання з удзелам таго ж Тарзана і Святланы Зелянкоўскай (тагачасная акторка Купалаўскага тэатра, якая дэбютавала ў кіно, здымалася там у празрыстай кашулі), нарэшце, адміністрацыйны рэсурс — усё гэта дазволіла фільму акупіць бюджэт.
Праўда, грошай Беларусі гэтая карціна не прынесла. У наступным годзе тагачаснае кіраўніцтва «Беларусьфільма» прадало эксклюзіўныя правы на паказ фільма адной з расійскіх кампаніі за 8,5 тысячы даляраў. Карціну пачалі прадаваць як расійскую на відэакасетах і DVD з іншай назвай — «Княгіня Слуцкая».
Зрэшты, гэты фільм дазволіў актору Анатолю Кату пераехаць у Маскву і зрабіць там кар’еру, а Святлана Зелянкоўская ператварылася ў паўнавартасную беларускую зорку.
Чытайце таксама
