У снежні 2023-га памерла 95-гадовая Марыя Бялевіч — пра яе смерць стала вядома толькі ў канцы студзеня ўжо гэтага года. У маладосці жанчына ўваходзіла ў склад антысавецкіх арганізацый, якія існавалі пасля Другой сусветнай вайны ў СССР, выступала супраць русіфікацыі краіны і за незалежнасць Беларусі. Гэта нагода ўспомніць гісторыю такіх арганізацый: чаму яны з’явіліся, як доўга існавалі і як з імі расправіліся савецкія спецслужбы (вельмі жорстка).
Адсутнасць камуністычнай традыцыі і надзея на Захад
У 1945 годзе Другая сусветная вайна скончылася. Савецкі Саюз перамог і канчаткова замацаваўся сярод вялікіх дзяржаваў. Але ў першую пасляваенную пяцігодку яму ўвесь час кідалі выклік звычайныя людзі — у тым ліку на тэрыторыі Беларусі.
Сярод праціўнікаў улады быў шэраг арганізацый і груп, прадстаўнікі якіх працягвалі барацьбу з Саветамі са зброяй у руках. Гэта, напрыклад, польская Армія Краёва, Украінская паўстанцкая армія і Арганізацыя ўкраінскіх нацыяналістаў, прадстаўнікі створанага нацыстамі батальёна «Дальвіц», падрыхтаваная ЦРУ група Янкі Філістовіча і іншыя. У шэрагах гэтых структур былі людзі, якія да гэтага ваявалі, трымалі ў руках зброю і ўмелі з ёю абыходзіцца. Для іх вайна, па сутнасці, не скончылася ці скончылася не так, як яны хацелі, таму іх супрацьстаянне з камуністамі працягвалася.
Але ў гэтым тэксце мы раскажам не пра іх, а пра прадстаўнікоў мірнага супраціву. Бо пасля Другой сусветнай у Глыбокім і Паставах дзейнічаў «Саюз беларускіх патрыётаў», у Баранавіцкай вобласці — «Саюз вызвалення Беларусі», на Слонімшчыне і ў іншых рэгіёнах — «Чайка», а яшчэ існавала Мядзельска-Смаргонскае падполле і іншыя падобныя арганізацыі. Адкуль яны з’явіліся?
Ужо з пераліку гарадоў вышэй можна заўважыць, што гаворка ідзе пра Заходнюю Беларусь — рэгіён, які 18 гадоў да пачатку вайны знаходзіўся ў складзе Польшчы (паводле Рыжскага міру 1921 года Варшава і Масква падзялілі нашую краіну паміж сабой). На ўсходзе Беларусі ўся прастора была зачышчаная яшчэ да гэтага праз бясконцыя рэпрэсіі, палітыку русіфікацыі, знішчэнне цэркваў і іншыя рэпрэсіўныя метады Крамля. На захадзе аналагічнай карціны не назіралася і назірацца не магло: Саветы прыйшлі туды толькі ў 1939-м. Рэпрэсіўная палітыка, якая праводзілася імі, ужо праз паўтара года была пастаўленая на паўзу: пачалася нямецкая акупацыя. Грунтоўна камуністы пачалі забіраць уладу на захадзе нашай краіны толькі ў 1944-м.
Між тым жыхары Заходняй Беларусі размаўлялі на беларускай мове. У «польскія» гады за магчымасць атрымліваць адукацыю на ёй змагаліся ўсе нацыянальныя арганізацыі. Падчас нямецкай акупацыі навучанне ў школах таксама праходзіла на роднай мове (вось згадкі пра гэта: першая і другая). Але пасля прыходу і канчатковага замацавання савецкай улады моладзь сутыкнулася з поўнай пагардай да нацыянальнай культуры, а таксама з рэпрэсіўнай палітыкай у дачыненні да ўсяго беларускага.
Самі юнакі і дзяўчаты, якія не прайшлі ідэалагічную апрацоўку ў шэрагах піянерыі і камсамола, адрозніваліся ад іх савецкіх аднагодкаў. Многія з іх не хацелі мірыцца з наяўным парадкам рэчаў. «Узнік пратэст: чаму немцы, ворагі, дазвалялі нам вучыцца на роднай мове, а вы, свае, не дазваляеце?» — расказваў удзельнік адной з арганізацый Антон Фурс.
Акрамя таго, учорашнія саюзнікі па антыгітлераўскай кааліцыі хутка сталі зацятымі праціўнікамі. У свеце пачалася халодная вайна, многія небеспадстаўна чакалі Трэцяй сусветнай вайны паміж СССР і ЗША, якая, на думку беларускіх патрыётаў, магла вызваліць нашую краіну ад улады Масквы (пра іх погляды мы пагаворым ніжэй). Гэтыя чаканні былі па-свойму лагічныя: планы такой вайны распрацоўваліся, але канфлікт так і не пачаўся.
На гэтым фоне на тэрыторыі Заходняй Беларусі і пачалі з’яўляцца антысавецкія арганізацыі.
Лідар падполля, які адмовіўся прасіць памілавання
Самай вядомай антысавецкай арганізацыяй таго часу стала Мядзельска-Смаргонскае падполле. Адна з прычын — у яе быў яркі харызматычны лідар — Расціслаў Лапіцкі, лёс якога ў дадатак склаўся трагічна. Яго біяграфію мы ведаем дзякуючы гісторыку Міхасю Чарняўскаму, які напісаў кнігу «Як пошуг маланкі» пра дзейнасць гэтага чалавека.
Лапіцкі быў сынам праваслаўнага святара, які служыў недалёка ад Мядзеля. Падлеткам хлопец натхніўся ідэямі старэйшага брата — семінарыста Віленскай духоўнай семінарыі — і ў 1944 годзе далучыўся да падпольнай «Віленскай патрыятычнай арганізацыі». У 16 гадоў ён атрымаў тры гады за «антысавецкую дзейнасць», але пасля перамогі над Германіяй быў амніставаны. Пасля гэтага пайшоў давучвацца ў Мядзельскую сярэднюю школу.
«Маючы адкрыты i шчыры характар, Расціслаў быў душою кожнай кампаніі. На школьных перапынках ля юнака заўсёды раіліся вучні — то ён запусціць паветранага цмока, то нешта пакажа, то пра нешта раскажа, у тым ліку асцярожна i пра палітыку. Меншым мог паднесці цяжкія торбы з падручнікамі, дарослым — парадзіць i дапамагчы ў пільнай патрэбе („старэйшыя людзі да яго прыслухваліся, прыходзілі на раду“). Ахвотна адгукаўся на кожную просьбу. Людзі гарнуліся да яго. Як сведчыць колішняя мікасецкая суседка Расціслава, гэтага хлопца магла б усынавіць кожная сям’я», — пісаў Чарняўскі.
«Славік вельмі негатыўна ставіўся да гэтай улады. Ягоны брат сядзеў, i на сям’ю было ганенне. Ён увесь час спрабаваў нешта зрабіць, нешта перарабіць. <…> Ён адкрыта выступаў, гаварыў адкрытым тэкстам; думаў, што зможа нешта пераламаць. Але нагэтулькі ненавідзеў той рэжым, нагэтулькі не мог цярпець, што яму было ўсё роўна — ці ён прападзе, ці ён што. Але хоць штосьці ўдасца зрабіць. Таму ён па гэтым шляху i ішоў. Ведаў, што загіне, ведаў, што не застанецца сярод жывых», — цытаваў даследчык успаміны Лідзіі Каспарэўскай, якая нейкі час вучылася з Расціславам.
У Мядзельскай школе Лапіцкі пазнаёміўся з Факундам Несцяровічам, Генадзем Нафрановічам і Альфонам Кундрам. Потым у кампаніі з’явіліся Юзаф Качэрга і яшчэ некалькі чалавек, у якіх былі падобныя погляды. Падлеткі часта збіраліся ў доме, дзе ў той час арандаваў пакой Альфон. Яны абмяркоўвалі, як савецкая ўлада заганяе ў калгасы людзей, падымае падаткі, усюды ідуць суды, а людзей высылаюць то ў Сібір, то ў лагеры. А яшчэ верылі, што зноў будзе вайна, — і вось ужо тады можна будзе адкрыта выступіць супраць СССР. А пакуль (гэта было ў 1948 годзе) маладыя людзі вырашылі дзейнічаць падпольна — і пачалі друкаваць антысавецкія ўлёткі.
У Юзафа Качэргі знайшлася старая друкавальная машынка. Яго цётка калісьці прывезла яе з Францыі. Шрыфт там быў лацінскі, таму ўлёткі друкавалі лацінкай. Працавалі начамі на гарышчы адной з хат. Распаўсюджвалі лісткі ў Мядзелі і ў вёсках побач з ім. Выявіўшы гэта, адразу актывізаваліся чэкісты, але хутка выйсці на след падпольшчыкаў ім не ўдалося — і хлопцы ўвесь 1948 год працягвалі сваю дзейнасць на Мядзельшчыне.
У нейкі момант яны вырашылі, што трэба рыхтавацца да вайны, і нават думалі, што ў выпадку чаго створаць свой партызанскі атрад і пойдуць у лясы. Таму ў межах падрыхтоўкі хлопцы вынеслі з вайковага кабінета Мядзельскай школы дзве няспраўныя навучальныя вінтоўкі. Потым скралі ў дырэктара пісталет. На гэтым, уласна, узбраенне кампаніі і скончылася.
У 1949 годзе мама Расціслава, якая шукала працу, пераехала з сынам у Смаргонь. Там хлопец таксама знайшоў аднадумцаў, але пры гэтым не рваў сувязяў з сябрамі з Мядзеля. У нейкі момант Лапіцкі прапанаваў друкаваць улёткі і тут. Друкавальную машынку маладыя людзі скралі ў клубе. На Дзень Кастрычніцкай рэвалюцыі (7 лістапада) і перад Днём Канстытуцыі (5 снежня) Смаргонь і навакольныя вёскі былі заваленыя антысавецкімі ўлёткамі — іх наклеілі нават на будынак мясцовай міліцыі.
«Іx змест у цэлым пераклікаўся з мядзельскімі ўлёткамі. Жыхароў Смаргоншчыны заклікалі не слухаць камуністычных прапагандыстаў i не ісці ў калгаснае рабства. Заклікалі не падпарадкоўвацца савецкаму начальству i быць гатовымі да збройнай барацьбы, калі пачнецца вайна Англіі ды Амерыкі з СССР. „Блізкая i непазбежная вайна нясе нам вызваленне!“ — сцвярджалі маладыя змагары. A канчаліся ўлёткі словамі: „Смерць Сталіну!“ Пазней, на судовым працэсе ў Маладзечне, гэтыя словы абвінаваўцы нават баяліся зачытваць», — пісаў Чарняўскі.
Крадзеж друкавальнай машынкі стаў фатальнай памылкай: тады кожны такі апарат стаяў на ўліку ў спецслужбаў, дзе захоўваліся і ўзоры адбіткаў. Па іх антысаветчыкаў і вылічылі. Але не варта жывіць ілюзіі: у таталітарнай дзяржаве доўгі час дзейнічаць у падполлі было нерэальна.
У снежні 1949-га Лапіцкага арыштавалі першы раз. Ён ні ў чым не прызнаўся, пасля чаго яго адпусцілі — хутчэй за ўсё, хацелі прасачыць за хлопцам і даведацца пра яго кантакты. Расціслаў вырашыў з’ехаць са Смаргоні. Падпольшчыкі, што засталіся, захацелі дзейнічаць больш жорстка і падарваць друкарню — але каб не было чалавечых ахвяр. Аднак у будынку ўвесь час знаходзіўся старэнькі вартаўнік, і маладыя людзі чакалі зручнага моманту, калі яго там не будзе. Тым часам пачаліся арышты. Лапіцкага, які хаваўся ў ваколіцах горада, забралі 1 лютага 1950 года.
Усяго арыштавалі некалькі дзясяткаў чалавек. Іх утрымлівалі ў Маладзечанскай і Вілейскай турмах, дзяўчат і хлопцаў моцна збівалі і катавалі. «Мне зламалі дзве рабрыны, выбілі некалькі зубоў, білі пад рэбры, пад дых, па пячонцы i нырках. Білі, каб слядоў на целе асабліва не пакідаць. Калі ж знакі былі прыкметныя, не паказвалі пракурору, пакуль тыя не загойваліся. Любілі катаваць буйнымі кроплямі халоднай вады на цемя. Прыціснуць цябе ў кут, а зверху капае. У следчым пакоі было задушна, таму ад першых кропель ішоў прыемны халадок. Але пазней адчуванне было такое, як па галаве цяжкім молатам», — цытаваў Чарняўскі ўспаміны Юзафа Качэргі.
Улетку 1950 года ў Маладзечне пачаўся суд. Усяго асудзілі 26 чалавек, у тым ліку няпоўнагадовых. Большасць удзельнікаў атрымала па 25 гадоў лагераў, а тыя, хто ведаў, але не расказаў пра падпольшчыкаў, — ад 8 да 10 гадоў. Расціслаў і Факунда Несцяровіч як кіраўнікі былі асуджаныя на расстрэл. Апошні напісаў прашэнне пра памілаванне, і яго зацвердзілі, а Лапіцкі, які не хацеў ісці на кампрамісы са сваім сумленнем, адмовіўся — хлопца расстралялі.
Астатніх адправілі ў лагеры ў Сібір і Казахстан. Яны працавалі на лесапавалах, будоўлях, у шахтах і рудніках. Пасля смерці Сталіна ўсіх вызвалілі. Маладыя людзі вярнуліся ў Беларусь, але мясцовыя ўлады ставіліся да іх адкрыта варожа. Таму частцы былых падпольшчыкаў давялося назаўжды з’ехаць у іншыя месцы.
«Дапускалі такі варыянт: выхад Беларусі з СССР»
На мяжы 1945−1946 гадоў у асяроддзі студэнтаў педагагічных вучылішчаў у Глыбокім і Паставах таксама пачалі ўзнікаць антысавецкія арганізацыі.
Адной з іх была «За Беларусь», у якую ўступіла Марыя Бялевіч, — яе мы згадвалі ў пачатку гэтага тэксту. Імпульсам да стварэння арганізацыі стала русіфікацыя адукацыі: на загад новага дырэктара за адказы па-беларуску навучэнцам зніжалі адзнакі. Мэтай стварэння групы было «бараніць родную мову, беларускую культуру, нацыянальныя традыцыі, самабытнасьць». Але палітычныя мэты не ставіліся. Меркавалася, што ўдзельнікі арганізацыі будуць прапагандаваць беларускую мову і культуру, адстойваць беларускасць перад наступам русіфікацыі.
Ужо вясной 1946 года група аб’ядналіся з глыбоцкай арганізацыяй «Саюз беларускіх патрыётаў», якая з’явілася восенню папярэдняга года сярод студэнтаў мясцовага педвучылішча і некаторых школьнікаў (адлегласць паміж двума гарадамі — каля 60 км). Большасць сябраў у гады Другой сусветнай уваходзіла ў Саюз беларускай моладзі — арганізацыю, створаную нацыстамі. Тым не менш уся праца ў СБМ ішла на беларускай мове, таму пасляваенная русіфікацыя выклікала пратэст.
Старшынёй «Саюза беларускіх патрыётаў» быў абраны Васіль Мядзелец. «Нас займала вучоба, але не толькі адна яна. Неяк разгаварыліся, што робіцца ў нас у педнавучальні: амаль выводзіцца з ужытку беларуская мова, усе прадметы толькі па-расейску. Вядзецца русіфікацыя, дэнацыяналізацыя. І вось нашая тройка — я, Фурс і Юршэвіч — прыходзяць да рашэння гуртаваць аднадумцаў, каб разам трымацца беларускай справы, пашыраць свой уплыў на астатніх. Пачалі закладваць нашу суполку. Натуральна, паўстала пытанне пра важака. Сябры назвалі маю кандыдатуру. Я разумеў гэта як гонар, але і як вялікую адказнасць — першаму, як кажуць, чарка, але першаму й палка», — успамінаў ён.
Сакратаром абралі Антона Фурса. Паводле апошняга, Саюз не быў палітычнай арганізацыяй. «Мэта была ў пашырэнні нацыянальнай свядомасці сярод людзей, з якімі павінны былі жыць і працаваць сябры арганізацыі, у прыватнасці, са школьнікамі. Статут СБП не быў канчаткова распрацаваны. Асноўныя палажэнні праграмы былі наступнымі: сапраўдная, а не дэкларацыйная дзяржаўнасць, самастойнасць Беларусі, дзяржаўнасць беларускай мовы, бел-чырвона-белы сцяг, герб „Пагоня“», — адзначалі даследчыкі. Яны цытавалі такія словы Фурса: «Патрабаванне суверэнітэта, свабоднага развіцця беларускага народу мы ставілі за ўмову выжывання народу як этнасу. Тут мы былі адназначна бескампрамісныя. Дапускалі такі варыянт: выхад Беларусі з СССР».
Даследчыкі называюць СБП самай масавай беларускай антысавецкай арганізацыяй таго часу. Аднак колькі менавіта чалавек у яе ўваходзіла, невядома. У СБП не было выразнай структуры: акрамя кіраўніка і сакратара існавалі «пяцёркі» — групы з пяці чалавек, якія ведалі толькі адно аднаго. Ніякіх сходаў і канферэнцый не праводзілася. У дадатак агульны спіс сябраў арганізацыі згарэў падчас пажару разам з усім архівам. Магчыма, гэта было нават да лепшага: пасля разгрому Саюза спецслужбамі частка ўдзельнікаў змагла ацалець.
25 сакавіка 1946 года, у дзень гадавіны стварэння Беларускай Народнай Рэспублікі, удзельнікі арганізацыі прынеслі ўрачыстую прысягу. «Мяне папрасілі намаляваць „Пагоню“. Прыехалі ў вёску Рамелькі <…>. Зрабілі выгляд, што сабраліся на <…> дзень нараджэння. А калі сышлі пастароннія, павесілі на сцяну бел-чырвона-белы сцяг і „Пагоню“. Нас было чалавек 12. Кожны па чарзе падыходзіў і прамаўляў словы прысягі. І распісваўся на паперцы. Потым гэта паперка аказалася ў КДБ», — успамінала ўдзельніца СБП Алеся Умпіровіч (пазней яна стане жонкай Антона Фурса).
Арышты ўдзельнікаў арганізацыі адбыліся ў лютым 1947 года. Іх выдаў правакатар — афіцэр спецслужбаў з прозвішчам Стахоўскі, які выдаваў сябе за ўдзельніка нейкай антысавецкай арганізацыі і падштурхоўваў маладых людзей да актыўных дзеянняў, тэрарызму. «Яму было гадоў 30−35. Кажуць, ён супрацоўнічаў з немцамі, а потым замольваў грахі — „здаваў“ нас», — успамінаў Антон Фурс.
«Арыштавалі мяне ў лютым 1947 года, у дзень выбараў у Вярхоўны Савет БССР. Памятаю, кандыдатам у нас быў [паэт] Пятрусь Броўка. Ён прыязджаў да нас з выступам. Дырэктар вучылішча папярэдзіў, каб ніхто са студэнтаў дадому не ехаў, каб усе прагаласавалі. Ну, мы ж былі маладыя, чаго сядзець проста так? Зладзілі вечарыну. Грае гармонік, хлопцы і дзяўчаты танчаць. І тут ноччу ўвальваюцца да нас „госці“. Хату акружылі. Мяне і Мядзельца забіраюць. Я змярцвеў: у мяне поўная кішэня папер — і прысяга, і статут, і сяброўскія ўнёскі. Праходзім праз кухню, і я незаўважна кінуў іх у кацялок. Потым гэтыя паперы спаліў адзін хлопец. І яму за гэта далі 10 год. Во так я, не жадаючы, чалавека падставіў», — расказваў Антон Фурс.
Пачалося следства, падчас якога юнакоў і дзяўчат збівалі. «Божа мой, колькі мяне мучылі! Здзекі, гіпноз, электрашок… Білі. Я губляла прытомнасць. А ў камеры — нізкая столь, можна было толькі сядзець. Устаць было нельга. Ні акна, нічога. Толькі ў сцяне — нара. Паспрабавала туды залезці, а там пацукі! Пааб’ядалі мне рукі. Так я правяла больш за паўтара месяца. Хадзіць сама ўжо не магла… Да следчых мяне вадзілі пад рукі», — успамінала Алеся Умпіровіч.
Тры чалавекі, у тым ліку Васіль Мядзелец і Антон Фурс, былі асуджаныя на расстрэл, які потым замянілі на 25 гадоў лагераў. Усяго па справе гэтай арганізацыі праходзілі 44 чалавекі, большасць з якіх атрымалі па 10 і 25 гадоў ГУЛАГа. Па 10 гадоў таксама атрымалі і двое бацькоў удзельнікаў — за неданясенне на сваіх дзяцей (бацька Алесі Умпіровіч неўзабаве памёр у шпіталі).
Пасля смерці Сталіна ўсе ўдзельнікі СБП выйшлі на волю. Але паўнавартасна рэабілітавалі іх ужо ў 1990-я гады. «Нам не было страшна прыносіць тую прысягу. Мы лічылі, што абавязаны гэта рабіць. Я не змяніла б сваё жыццё. Яно такое, якое даў мне Бог. Інакш мне трэба было б здрадзіць сваім сябрам. Абвінавачваю сябе толькі ў адным: татка загінуў з-за мяне», — гаварыла Алеся Умпіровіч.
Жанчына памерла ў 2017 годзе, пражыўшы 91 год. А яе муж пайшоў з жыцця праз чатыры гады. Ён дажыў да масавых мірных пратэстаў і ў жніўні 2020-га выходзіў у цэнтр Паставаў з бел-чырвона-белым сцягам.
«Чайка», разгромленая правакатарам
Сярод іншых антысавецкіх арганізацый вылучаецца «Чайка». Дакладней, гэта была яе канспірацыйная назва, пад якой яна ўвайшла ў гісторыю.
Арганізацыя была створаная ў траўні 1946 года ў Слоніме. Яе лідарам стаў настаўнік Васіль Супрун, які — разам з часткай удзельнікаў — падчас вайны быў сябрам Саюза беларускай моладзі. Ячэйкі «Чайкі» ўзніклі ў настаўніцкім інстытуце ў Баранавічах, у Жыровіцкім сельскагаспадарчым тэхнікуме, у Брэсцкім чыгуначным тэхнікуме і ў Ганцавіцкім педагагічным вучылішчы. У пачатку 1947-га з’явіліся таксама «філіялы» на Піншчыне і Маладзечаншчыне. Усе яны аб’ядноўваліся ў Цэнтр беларускага вызвольнага руху на чале з Супруном.
Кіраўніцтва арганізацыі таксама лічыла, што неўзабаве паміж СССР, Вялікабрытаніяй і ЗША пачнецца вайна, падчас якой беларусам трэба падтрымаць Захад. У сувязі з гэтым яны хацелі аб’яднаць падполле на тэрыторыі ўсёй БССР і пачаць падрыхтоўку да партызанскай барацьбы, якая, як лічылі, пачнецца ў момант кантактаў з іншымі падпольнымі групамі. Але да практычнай рэалізацыі гэтага плана не дайшло.
Удзельнікі арганізацыі надавалі сур’ёзную ўвагу канспірацыі. Напрыклад, пасля таго як дзяўчына, абраная сакратаром, не прыйшла на паседжанне, удзельнікі памянялі ўсе яўкі. Восенню 1946 года стала вядома, што ў Навагрудку існуе асобная арганізацыя «Саюз вызвалення Беларусі». Але правілаў канспірацыі там не выконвалі, таму ад яе ўдзельнікаў было вырашана трымацца далей.
Але без кантактаў нізавых актывістаў усё ж абысціся не ўдалося. Магчыма, разгрому абедзвюх арганізацый паспрыяў правакатар. Ім мог быць літаратар Алесь Бажко, які ўступіў у арганізацыю, — тады супрацоўнік баранавіцкай абласной газеты, у будучыні — дырэктар сталічнага музея імя Янкі Купалы. Паводле адной з версій, усё было так: супрацоўнік навагрудскай газеты Самсон Пярловіч быў сябрам мясцовага аддзялення «Саюза вызвалення Беларусі». Аднойчы ён пазнаёміўся з Бажко. Той паведаміў яму, што ён сябар падпольнай арганізацыі «Чайка». Пярловіч даверыўся новаму знаёмаму і запрасіў яго ў Навагрудак — у дом, дзе жылі іншыя сябры «Саюза вызвалення Беларусі». Але Бажко прыехаў туды разам з сілавікамі.
У выніку дзясяткі ўдзельнікаў абедзвюх арганізацый былі арыштаваныя. Зрэшты, канспірацыя, якой прытрымлівалася «Чайка», адыграла сваю ролю. Напрыклад, адну з групаў так і не раскрылі, ніводнага з яе ўдзельнікаў не змаглі арыштаваць.
А вось астатнія актывісты атрымалі 10 альбо 25 гадоў зняволення. Яны выйшлі на волю пасля смерці Сталіна. Лідар арганізацыі Васіль Супрун, які памёр у 2007 годзе, так і не быў рэабілітаваны.
Малавядомыя моладзевыя групы таксама існавалі ў Мінску, Полацку, Пінску, Маладзечне і іншых гарадах. Паводле ацэнак гісторыкаў, усяго такіх арганізацый узнікла некалькі дзясяткаў.
Напрыклад, у 1950 годзе была зробленая спроба стварыць у Навагрудку арганізацыю, якая б выступала за адраджэнне беларускай мовы і культуры. На першую сустрэчу ў парку ля Замкавай гары прыйшло каля 20 чалавек. Гэта ўстрывожыла арганізатараў, бо сярод такой колькасці людзей маглі быць правакатары — у горадзе памяталі арышты ў 1947-м за ўдзел у «Саюзе вызвалення Беларусі». Таму арганізацыя так і не паўстала. Пазней Анатоль Клышка — адзін з двух сяброў, якія ініцыявалі стварэнне патрыятычнай арганізацыі ў Навагрудку, — стаў вядомым літаратарам, аўтарам знакамітага «Буквара» — паводле якога вучыліся мільёны беларусаў (кнігу перавыдавалі 40 разоў).
Мінск у пераліку гарадоў, дзе дзейнічалі падпольныя арганізацыі, асабліва важны — бо гэта частка былой Усходняй Беларусі ў складзе БССР, дзе, здавалася б, не існавала ніякіх перадумоваў да супраціву.
Наколькі насамрэч вялікім і шырокім было антысавецкае беларускае падполле, пакуль незразумела: дакументы таго перыяду ўсё яшчэ не рассакрэчаныя, а папрацаваць з імі гісторыкі атрымалі магчымасць толькі ў пачатку 1990-х — але такая свабода была нядоўгай.
На магіле Марыі Бялевіч, пахаванай разам з мужам, напісана: «Хай сняцца сны аб Беларусі». Гэтая жанчына разам са сваімі аднадумцамі заслугоўвае таго, каб лічыцца нацыянальнай гераіняй нашай краіны.
Яна і іншыя прадстаўнікі таго пакалення падняліся на барацьбу ў самыя глухія гады сталіншчыны, у перыяд росквіту савецкай таталітарнай сістэмы. Пра тое, што праз 40 гадоў Беларусь стане незалежнай краінай, яны маглі толькі марыць. Але гэты факт стаў рэальнасцю. У тым ліку дзякуючы іх дзейнасці.
Чытайце таксама
