Краіны Захаду пачалі ўводзіць санкцыі супраць Расіі яшчэ восем гадоў таму, пасля анексіі Крыма. Працягнулі — пасля пачатку поўнамаштабнага ваеннага ўварвання ва Украіну ў лютым 2022 года. Расійская эканоміка пакуль не дэманструе прыкметаў сур’ёзнага крызісу, але гэта можа быць зманлівай ілюзіяй. Успамінаем вопыт 1980-х, калі шматгадовыя праблемы ў эканоміцы (тады таксама не абышлося без ускоснага ўплыву заходніх краін) прывялі да маштабнага крызісу, а потым і развалу Савецкага Саюза.
Апошняя спроба ўратавацца — «касыгінская рэформа»
Пункт адліку, пасля якога савецкая эканоміка пайшла «не туды», вызначыць нескладана. Гэта канец 1920-х — пачатак 1930-х гадоў, калі Іосіф Сталін зрабіў стаўку на калектывізацыю — пераўтварэнне дробных аднаасобных сялянскіх гаспадарак у буйныя грамадскія.
Без яе правядзення СССР наўрад ці змог бы стварыць магутную прамысловасць і перамагчы ў Другой сусветнай вайне. Але ўжо тады быў закладзены дысбаланс, калі грошы, атрыманыя з вёскі, ішлі на развіццё цяжкай, а не іншых галін прамысловасці. Быў знішчаны традыцыйны сялянскі ўклад і падарваны дабрабыт вёскі. І колькі пазней (аж да развалу Саюза) ні праводзілася рэформаў, яна так да канца і не аднавілася. Дайшло да таго, што за Мікітам Хрушчовым СССР — у мінулым найбуйнейшы экспарцёр збожжа — быў вымушаны закупляць яго за мяжой. А яшчэ калектывізацыя па савецкай традыцыі праводзілася гвалтоўнымі метадамі. Яе ахвярамі сталі тысячы нявінных людзей — сялянская эліта краіны, якая магла прывесці яе да росквіту.
Тады, за Сталіным, і быў цалкам знішчаны рынак і створаная планавая эканоміка, пры якой размеркаванне рэсурсаў ажыццяўлялася цэнтралізавана. Аж да гарбачоўскіх часоў ад плана ніхто не адмаўляўся, але ўлады ўсё ж спрабавалі карэктаваць агульны курс.
Апошняй па часе спробай стала «касыгінская рэформа», якая стартавала ў 1965-м (неафіцыйную назву яна атрымала па прозвішчы прэм’ер-міністра Аляксея Касыгіна, які быў яе аўтарам). Да гэтага асноўным эканамічным паказчыкам лічыўся аб’ём вырабленай прадукцыі, цяпер жа — аб’ём продажаў (гэта значыць звярталася ўвага на прыбытак і рэнтабельнасць прадукцыі). Прадпрыемствы маглі самастойна вызначаць узровень заработнай платы, колькасць работнікаў, вырашаць, якую менавіта прадукцыю выпускаць, а таксама як размяркоўваць частку пакінутага ім прыбытку.
Гэта дало неабходны эфект. Другая палова 1960-х стала адным з самых паспяховых перыядаў у эканоміцы краіны. Але ўжо ў пачатку 1970-х абмежаваныя рэформы (бо цалкам кантроль з боку дзяржавы ніхто не адмяняў) патроху згарнулі. Шмат у чым рашэнне было палітычным: улада Леаніда Брэжнева ўмацавалася, яго меркаванне стала вырашальным. Генеральны сакратар не хацеў рэформаў, а таксама ўспрымаў папулярнага Касыгіна як свайго канкурэнта.
Усе гэтыя гады Савецкі Саюз вёў гонку ўзбраенняў, канкуруючы з ЗША. Вялізныя грошы накіроўваліся на распрацоўку новых відаў зброі. Нагадаем, што пры гэтым захоўваўся дысбаланс, калі цяжкая прамысловасць развівалася на шкоду іншым галінам. Краіна ў велізарных маштабах вырабляла метал, станкі, машыны, здабывала карысныя выкапні. А патрэбныя простым людзям тавары (бытавая тэхніка, адзенне, прадукты харчавання) ствараліся па рэшткавым прынцыпе.
Акрамя таго СССР у сваім глабальным супрацьстаянні з капіталістычным светам гадамі спансараваў камуністычныя рэжымы па ўсім свеце. Напрыклад, як пісаў Ягор Гайдар у кнізе «Гібель імперыі», Кубе штогод вылучалі 6−7 млрд даляраў. Дзяржаўны доўг Гаваны перад Масквой да пачатку мінулага дзесяцігоддзя складаў 32 млрд даляраў.
Цягам 1970-х праблемы назапашваліся, але нягледзячы на ўсе абставіны ўзровень жыцця ў цэлым заставаўся стабільным. На гэта паўплываў яшчэ нерастрачаны патэнцыял касыгінскіх рэформаў. А больш за ўсё — высокія цэны на нафту, якія бесперапынку раслі ўсё дзесяцігоддзе. У пачатку 1970-х цана складала 3 даляры за барэль, у 1981-м — ужо 35. Увесь гэты час нафта і газ складалі аснову савецкага экспарту — большасць іншых тавараў былі неканкурэнтаздольныя.
У 1985-м да ўлады прыйшла новая каманда на чале з Міхаілам Гарбачовым. Па злой іроніі лёсу менавіта тады, калі ўлады зразумелі неабходнасць рэформаў, цэны на нафту рэзка абваліліся — на 67% (за 1985−1986 гады) і заставаліся нізкімі амаль 15 гадоў — то-бок увесь перыяд кіравання Гарбачова і Барыса Ельцына. Расці яны пачалі толькі пасля прыходу да ўлады Уладзіміра Пуціна. Паводле падлікаў Гайдара, праз абвал цэн СССР губляў падчас перабудовы прыблізна 20 млрд даляраў у год.
Ускосна на гэта паўплывалі амерыканцы, якія пераканалі Саудаўскую Аравію павысіць здабычу нафты (што прывяло да падзення цэн). Такім чынам ЗША хацелі аслабіць савецкую эканоміку. Зрэшты, гэтае рашэнне адпавядала і інтарэсам эліт Аравійскага паўвострава.
Яшчэ адным ударам па савецкай эканоміцы стала антыалкагольная кампанія 1985 года. Прагнучы зрабіць добрую справу — п’янства было праблемай як для здароўя грамадзян, так і ў плане дысцыпліны на працы — улады стварылі ў бюджэце велізарную дзірку. Апошні міністр гандлю СССР, беларус Кандрат Церах, расказваў, што праз «сухі закон» за чатыры гады з тавараабароту выбыла 63 мільярды рублёў.
Пачатак рэформаў — без лібералізацыі цэн
Нарэшце, у 1987-м улады абвясцілі пра пачатак эканамічнай рэформы. Нагадаем, што да гэтага часу перад эканомікай краіны ўжо стаяў шэраг праблем:
- дысбаланс у развіцці цяжкай і іншых галін прамысловасці;
- неканкурэнтаздольнасць большасці тавараў на знешнім рынку;
- развіццё ВПК у шкоду мірным галінам;
- фінансавая падтрымка краін сацыялістычнага лагера;
- рэзкае змяншэнне грошай ад продажу нафты і газу і ад антыалкагольнай кампаніі.
Апошнюю адносна хутка згарнулі (што, зрэшты, толькі мінімізавала шкоду). Але астатнія фактары было немагчыма ліквідаваць, не змяніўшы асноваў савецкай сістэмы. Бо абавязковыя (накшталт куплі збожжа і харчавання) і неабавязковыя (вайна ў Афганістане, якая доўжылася з 1979-га) выдаткі ніхто не адмяняў.
Але ўсё ж асцярожныя рэформы пачаліся. З 1988-га дзяржпрадпрыемствы перавялі на самаакупнасць і гаспадарчы разлік. Яны мусілі выконваць дзяржзаказ, але лішкі вырабленай прадукцыі маглі рэалізоўваць самі. Таксама яны змаглі самі выбіраць сабе дырэктараў і ўсталёўваць памер зарплаты. Новыя кіраўнікі, прагнучы заваяваць папулярнасць, адразу ініцыявалі павышэнне аплаты працы. Зарплата рэзка пайшла ўверх. Што да тавараў, то прадпрыемствы зрабілі акцэнт на выпуску больш даходных прадуктаў, паменшыўшы вытворчасць танных. Гэта было выгадна ім, але прывяло да рэзкага росту дэфіцыту.
У той жа час дзяржава дазволіла ствараць кааператывы, даўшы зялёнае святло дробнаму бізнесу (у сучасным значэнні гэтага слова). Але цэны на прадукцыю дзяржпрадпрыемстваў заставаліся фіксаванымі, а ў кааператываў былі свабоднымі. Гэта прывяло да таго, што некаторыя кіраўнікі прадпрыемстваў адкрылі пры сваіх заводах кааператывы, аформленыя на давераных асоб, дзе выпускалі прадукцыю з танных матэрыялаў. Пры гэтым яны выкарыстоўвалі дзяржаўныя вытворчыя магутнасці і электраэнергію, але прадавалі тавары па свабодных цэнах і прысвойвалі звышпрыбытак. Фактычна быў запушчаны механізм наменклатурнай прыватызацыі, хоць фармальна прадпрыемствы заставаліся ва ўласнасці дзяржавы.
Да таго ж рэформа мусіла праводзіцца комплексна. Але самы галоўны яе элемент так і застаўся няздзейсненым — на «адпусканне» цэн улада так і не пайшла. Ягор Гайдар у сваёй кнізе называў і іншыя меры, якія маглі выратаваць савецкую эканоміку. Акрамя павышэння цэн гэта было памяншэнне выдаткаў на ВПК, капітальныя будоўлі, дапамога сацыялістычнаму лагеру. Але пры тых правілах гульні гэта было немагчыма. Выдаткі на абарону былі элементам дамоўленасцяў з сілавікамі, на дапамозе «братам» трымалася сацыялістычная імперыя. Стабільнасць цэн была адным з ключавых пунктаў «дамовы» паміж уладай і грамадствам. Калі ў першых двух выпадках Гарбачоў баяўся страты ўлады, то ў апошнім — сацыяльнага выбуху.
Але ў тым жа 1988-м рэфармаваць цэны яшчэ было магчыма: публічнай палітыкі ў краіне пакуль не было, легальнай апазіцыі — тым больш (выбары ў парламент на альтэрнатыўнай аснове пройдуць толькі праз год). Чым далей ішоў час, тым цяжэйшымі рабіліся патэнцыйныя наступствы. Крызіс пагаршаўся, ступень уцягнутасці насельніцтва ў палітыку ўзрастала. Улада спазнілася — і неўзабаве была вымушаная назіраць за развіццём падзей збоку.
План урада і «500 дзён»
Усе згаданыя праблемы самі па сабе прыводзілі да дысбалансу эканомікі і імклівага росту дэфіцыту бюджэту. Ісці на рашучыя рэформы ўлады не хацелі. Заставалася браць пазыку.
Да 1983 года знешні доўг СССР не перавышаў 5 млрд даляраў. У краіны была выдатная рэпутацыя ў плане вяртання крэдытаў, таму на Захадзе ахвотна давалі яму ў доўг. У 1984-м, калі памёр Юрый Андропаў і да ўлады ненадоўга прыйшоў Канстанцін Чарненка, доўг павялічыўся да 15 млрд — у тры разы. Праз два гады, ужо за Гарбачовым — да 30 млрд, да 1989-га — да 50 млрд. Забягаючы наперад, удакладнім, што распад Саюза Масква сустрэла ўжо з сумай доўгу ў 100 млрд даляраў. У такіх умовах ні пра які парытэт з Захадам не магло ісці і гаворкі. СССР рабіўся залежным ад крэдытораў, літаральна выпрошваючы ў іх грошы (нярэдка — у абмен на палітычныя саступкі).
На праблему ўплывалі і іншыя абставіны. Палітычныя рэформы, марныя спробы вырашыць канфлікты на нацыянальнай глебе, якія ўсё абвастраліся, пераключалі ўвагу эліты з эканомікі. Ды і атрыманыя да пары да часу крэдыты стваралі ілюзію таго, што праблему можна калі не вырашыць, то адкласці.
Толькі ў 1989 годзе глыбіня крызісу стала зразумелая уладам, якія нарэшце вырашылі пераходзіць да рынку. У 1990-м было прапанавана некалькі варыянтаў выхаду з крызісу.
Першы — урадавая праграма, якую адстойваў прэм’ер-міністр Мікалай Рыжкоў і яго дарадца, віцэ-прэм'ер і навуковец Леанід Абалкін. Яна прадугледжвала паўнавартасны, асцярожны і працяглы пераход да рынку.
Другім варыянтам была канцэпцыя «500 дзён». Яе галоўнымі аўтарамі былі акадэмік Станіслаў Шаталін і Рыгор Яўлінскі, які працаваў у структурах урада. Меркавалася за вельмі кароткі тэрмін — умоўныя 500 дзён — цалкам рэфармаваць савецкую эканоміку. Пачаць з усеагульнай прыватызацыі, потым адпусціць цэны, даць прадпрымальнікам усе правы, абмежаваць манаполію буйных прадпрыемстваў і гэтак далей.
Трэці варыянт уяўляў сабой рух па кітайскім шляху — стварэнне рынкавых анклаваў унутры нярынкавай эканомікі.
Але апошні варыянт адразу адкінулі. Дыскусіі ішлі паміж першымі двума. У пачатку восені 1990 года праграму «500 дзён» зацвердзіў парламент галоўнай з савецкіх рэспублік — РСФСР. Яго спікерам тады быў папулярны Барыс Ельцын, што давала магчымасць яго саюза з Гарбачовым.
Але Вярхоўны Савет СССР зацвердзіць праграму не паспеў. Рыжкоў пачаў шантажаваць дэпутатаў сваёй адстаўкай, калі не будзе прынятая яго праграма. Акрамя таго націснулі на Гарбачова сілавікі. «Праграма Яўлінскага прадугледжвала эканамічны саюз рэспублік: адзіная валюта, адзінае заканадаўства, абарона. Пры гэтым ліквідаваўся Саўмін, а эканомікай кіраваў савет кіраўнікоў урадаў кожнай рэспублікі. Пашыралася іх аўтаномія. Гэта было галоўнай прычынай тарпедавання праграмы. Гарбачоў паддаўся савецкаму ВПК і адмовіўся ад яе падтрымкі», — расказваў савецкі эканаміст, акадэмік Алег Багамолаў.
У выніку савецкі генеральны сакратар даручыў аб’яднаць дзве праграмы, па сутнасці пахаваўшы абедзве. Распаўся і яго саюз з Ельцыным.
«У гэты дзень, напэўна, зусім нічога не засталося ад іміджу Гарбачова»
Апошняя спроба выратаваць савецкую эканоміку адбылася ў 1991-м. Новы прэм’ер-міністр Валянцін Паўлаў, які ўсё-такі змяніў Рыжкова, правёў імклівую грашовую рэформу. Увечары 22 студзеня, калі закрыліся ўсе аддзяленні банкаў, у праграме «Время» абвясцілі пра абмен грошай. З паўночы буйныя купюры (50 і 100 руб.) узору 1961 года пераставалі выкарыстоўвацца. Абмяняць іх на новыя можна было толькі цягам трох дзён.
Праўда, з рахунку можна было зняць не больш за 500 рублёў, абмяняць — не больш за 1 тысячу (пенсіянерам — толькі 200 рублёў). Усё, што было большае за гэтыя сумы, патрабавалася абгрунтаваць. Людзі тэрмінова беглі абменьваць хоць нешта, каб захаваць свае зберажэнні.
У чым быў сэнс такой рэформы? За гады перабудовы аб’ём наяўных павялічыўся ў два разы, а тавараабарот — усяго толькі ў 1,4 разу. Па краіне гулялі лішнія грошы, якія дзяржава хацела канфіскаваць.
Але рэформа правалілася. Паводле інфармацыі старшыні Дзяржбанка Віктара Герашчанкі, здабычай улады сталі 8 млрд рублёў. Гэтая сума відавочна не каштавала рэпутацыйнага ўдару па ўрадзе, які да апошняга абяцаў, што абмену не будзе.
Наступным рашэннем стала аднамомантавае павышэнне цэн, тое, што адбылося ў красавіку 1991 года (некаторыя падняліся ў тры разы). Але праблемы дэфіцыту гэта не вырашыла. Ялавічыны ў крамах не было як за 1,97 рубля, так і па новай цане 7,90, варанай каўбасы — як за 2,70 рубля, так і за 8,90. Праблемы былі нават з купляй хлеба і малака. Пры гэтым адных грошай для паходу ў краму было недастаткова: практычна ўсе катэгорыі тавараў адпускаліся па талонах. У выніку палітыка ўладаў прывяла да масавых страйкаў, а адны з самых буйных прайшлі ў Беларусі.
Час быў безнадзейна страчаны. «Паехаў да Н. Н. Яна яшчэ хварэе. Прасіла купіць хлеба. Аб’ехаў з Міхаілам Міхайлавічам усю Маскву пачынаючы з Мар'інай Рошчы: на булачных альбо замкі, альбо жахлівая абсалютная пустата. Ну — ні кавалачка! Такога Масква не бачыла, напэўна, за ўсю сваю гісторыю нават у самыя галодныя гады. Кажуць: гэта — перад павышэннем цэн. Але ж хлеба на месяц наперад не купіш. У гэты дзень, напэўна, зусім нічога не засталося ад іміджу Гарбачова. Ён коціцца катастрафічна ўніз ужо ад нулявой адзнакі. Бо любы — нават добразычлівы — можа, гледзячы на такое, вымавіць толькі адно: даперабудаваў!..» — пісаў 31 сакавіка ў дзённіку Анатоль Чарняеў, памочнік Гарбачова і яго адданы паплечнік. У жніўні 1991 года адбылася спроба дзяржаўнага перавароту. Увосень, калі вырашаўся лёс Саюза, усім было ўжо не да рэформаў. Усё скончылася Белавежскімі пагадненнямі і мірным роспускам імперыі. Пасля чаго кожная рэспубліка пачала выплываць з крызісу самастойна.
Эканамічны крызіс стаў (разам з нацыянальным пытаннем) адной з асноўных прычын распаду Саюза. У яго ідэалогію даўно ніхто не верыў. А пустыя паліцы крамаў лепш за ўсё сведчылі пра эфектыўнасць эканамічнага курсу. Таму абараняць СССР ніхто не захацеў.
Чытайце таксама
