Прэс-служба Генпракуратуры 21 сакавіка паведаміла, што міжведамасная камісія па вяртанні беларусаў, якія з’ехалі, вывучыла звароты «ад прадстаўнікоў IT-сферы», што нібыта паступілі з пачатку года. Мы не ведаем, ці сапраўды айцішнікі масава просяцца назад у Беларусь, — наогул вядома ўсяго пра некалькі рэальных выпадкаў вяртання людзей у краіну праз вышэйзгаданую камісію. Але адкуль увогуле ва ўладаў узялася ідэя, што можна павярнуць назад плынь людзей, якія пакідаюць краіну, з дапамогай спецыяльнага органа? Вельмі падобныя ведамствы з аналагічнымі функцыямі існавалі ў СССР. Гісторыя іх працы дапамагае зразумець, як і навошта працуе камісія па вяртанні ў сучаснай Беларусі. Першае, пра што варта памятаць, — савецкія камісіі па вяртанні ствараліся з ініцыятывы АДПУ (арганізацыі — папярэдніцы КДБ).
Першая спроба: вярнуць спецыялістаў, якія ўцяклі ад «народнай улады»
Асаблівая цікавасць беларускай камісіі па вяртанні да айцішнікаў зразумелая: былы драйвер эканомікі, сектар IT, за апошнія гады намаганнямі ўладаў ператварыўся ў якар. Адток спецыялістаў з гэтай тэхналагічнай галіны, які стаў прыкметны пасля падзей 2020 года і моцна вырас пасля пачатку поўнамаштабнага расійскага ўварвання ва Украіну ў пачатку 2022 года, працягваецца — нават паводле афіцыйных звестак, толькі за 2023 год колькасць работнікаў IT-сферы скарацілася больш чым на 15%.
Вельмі падобная сітуацыя склалася ў пачатку 1920-х гадоў у СССР. Тады пасля дзвюх рэвалюцый, грамадзянскай вайны і палітыкі «чырвонага тэрору» (усе гэтыя падзеі прыводзілі да хваляў эміграцыі з краіны) маладая савецкая дзяржава сутыкнулася з недахопам тэхнічных спецыялістаў. Для пераважна аграрнай краіны тагачасныя інжынеры і чыгуначнікі былі не менш каштоўнымі спецыялістамі, чым айцішнікі ў сучасным свеце.
У жніўні 1923 года на чарговым паседжанні Палітбюро камуністычнай партыі гэтую праблему вельмі выразна акрэсліў стваральнік Усесаюзнай надзвычайнай камісіі (УНК) і Аб’яднанага дзяржаўнага палітычнага ўпраўлення (АДПУ) Фелікс Дзяржынскі. Гэтыя арганізацыі былі папярэдніцамі савецкага (а потым і беларускага) КДБ.
Дзяржынскі прызнаў, што ў распараджэнні савецкай улады засталіся толькі самыя нізкаякасныя спецыялісты і што найлепшыя прафесіяналы — гэта тыя, хто выступаў на баку праціўнікаў бальшавікоў. А таксама прапанаваў спосаб вырашыць гэтую праблему:
«За границей имеется целый ряд довольно крупных русских специалистов и окончившей за границей учение молодежи, тяготящихся условиями своей жизни и желающих вернуться и работать в Советской России.
Между тем мы очень бедны спецами. Из своего опыта на транспорте должен сказать, что спецы, оставшиеся у нас, самые худшие, без инициативы, без характера. Тянут лямку, чтобы выжить. Самые лучшие, подвижные и инициативные у нас спецы — это полученные нами и почему-либо не расстрелянные — от Колчака, Деникина и Врангеля.
Думаю, что мы из эмигрантов могли бы получить немало спецов инициативных. Только для этого не надо давать общей амнистии, а нужным нам спецам давать индивидуальные прощения и прием в русское гражданство с тем, чтобы они обязались определенное время (1−2 года) работать там, где мы укажем, чтобы доказали свою искренность раскаяния».
Прапанова галоўнага чэкіста была прынятая, і ў Савецкім Саюзе з’явілася Камісія па іміграцыі ў СССР. Аднак, як і ў сучаснай Беларусі, каштоўныя спецыялісты чамусьці не сталі ў чаргу на мяжы каяцца ў нейкіх уяўных грахах, каб трапіць у савецкую кабалу. А калі першыя інжынеры і навукоўцы, якія клюнулі на закінутую чэкістамі вуду, зразумелі, што бытавыя ўмовы для вяртанцаў, мякка кажучы, не адпавядаюць еўрапейскім стандартам, і без таго слабая плынь ахвочых вярнуцца амаль знікла. У канцы таго ж 1923 года Камісія па іміграцыі далажыла, што ў краіну вярнуўся 1151 грамадзянін — і 70% з іх складалі вясковыя жыхары (то-бок далёка не тыя высокакваліфікаваныя спецыялісты, пра якіх казаў Дзяржынскі).
Зразумеўшы, што сярод спецыялістаў зусім няшмат ахвочых атрымаць магчымасць вярнуцца на радзіму ў абмен на пакаянне, АДПУ прыдумала іншую тактыку. Інжынераў і навукоўцаў з ліку эмігрантаў паспрабавалі завабіць грашыма. Іх наймалі на працу як замежнікаў — па кантракце на дакладна акрэслены тэрмін. А пасля прыезду абвяшчалі, што савецкая ўлада не прызнае іх замежнага грамадзянства і лічыць грамадзянамі СССР. З усімі наступствамі.
Праўда, гэты фокус чэкістаў спрацаваў толькі некалькі разоў.
Да канца 1920-х гадоў, калі ў СССР пачалі спачатку саджаць, а потым і расстрэльваць чамусьці не расстраляных раней «ворагаў народа», першая хваля рэпатрыяцыі ў СССР вычарпалася амаль цалкам.
Другая спроба: пасляваенная прымусовая рэпатрыяцыя
Мала якая дзяржава прыкладала такія велізарныя намаганні, каб утрымаць сваіх грамадзян у сваіх межах, як СССР.
Але ў некаторых выпадках адладжаная сістэма, якая не дазваляла звычайным людзям перасякаць мяжу радзімы на выезд, давала збой. Адным з іх стала Другая сусветная вайна, падчас якой велізарныя тэрыторыі СССР (у тым ліку ўся Беларусь) часова аказаліся пад акупацыяй. У гэты перыяд нацысты дэпартавалі на працы ў Германію каля 3,2 мільёна савецкіх грамадзян — у тым ліку дзяцей.
Такой дэмаграфічнай марнатраўнасці СССР не мог сабе дазволіць — тым больш што панёс у вайне страшныя страты. Выдатна разумеючы, што далёка не ўсе савецкія грамадзяне імкнуцца вярнуцца на радзіму, у 1944 годзе ўлады аднавілі орган для іх вяртання. Гэтым разам у форме Упраўлення па справах рэпатрыяцыі грамадзян СССР з Германіі і акупаваных ёю краін. Кіраўніком ведамства стаў былы начальнік яшчэ адной савецкай спецслужбы — генерал Філіп Голікаў.
Калі Чырвоная армія зайшла на тэрыторыю Германіі, упраўленне без асаблівых цырымоній пачало забіраць усіх учарашніх астарбайтараў з працоўных лагераў і інтэрнатаў і пад аховай (каб не разбегліся) адпраўляць іх у СССР.
Але значная частка дэпартаваных савецкіх грамадзян апынулася па-за савецкай зонай акупацыі — на землях, якія кантралявалі Вялікабрытанія, ЗША і Францыя. І вельмі многія з гэтых людзей вырашылі застацца за мяжой назаўжды. Хтосьці не любіў савецкую ўладу і не хацеў вяртацца да ранейшага жабрацкага жыцця, хтосьці баяўся пераследу за супрацоўніцтва з немцамі, а хтосьці ўжо паспеў стварыць сям’ю з замежнікам — і не хацеў разбураць яе праз пераезд. Урэшце, права выбіраць сабе месца жыхарства — адно з натуральных правоў чалавека, што юрыдычна замацавала ў 1948 годзе Усеагульная дэкларацыя правоў чалавека. Зрэшты, у савецкіх уладаў заўсёды былі спецыфічныя погляды на свабоду людзей.
Замежнымі прадстаўнікамі Упраўлення па справах рэпатрыяцыі сталі афіцэры спецслужбаў. Яны актыўна выяўлялі ў іншых краінах савецкіх грамадзян, якія хаваліся ад прымусовага вяртання ў Савецкі Саюз. Іх спісы патрабавалі ў мясцовых уладаў, а каб тыя былі згаворлівымі, СССР затрымліваў адпраўку на радзіму грамадзян іншых краін (італьянцаў, французаў), якія трапілі падчас вайны на тэрыторыі дзяржаваў усходняга блоку.
Фактычна ўпраўленне стала яшчэ адной савецкай спецслужбай. Яно завяло ўласную агентуру сярод эмігрантаў новай і старой хваляў і ў лагерах для перамешчаных асобаў. І да 1947 года сабрала вялікі масіў звестак пра многіх «невяртанцаў». Частка з іх датычыла і беларусаў. Так, 10 чэрвеня 1947 года намеснік упаўнаважанага па справах рэпатрыяцыі генерал Канстанцін Голубеў дакладваў:
«По состоянию на 10 июня 1947 г. в Италии находится 1124 чел. советских граждан. Эти советские граждане находятся в следующих местах:
а) в лагерях, находящихся под ведением итальянских властей, Ферфа-Сабина, Липари и тюрьмах — 170 чел. (русских — 36, западных украинцев и белорусов — 76, грузин, татар, азербайджанцев — 18, украинцев — 40 чел.);
б) проживают на частных квартирах, в различных городах Италии — 908 чел. (русских — 293, украинцев и белорусов — 65, грузин, татар, азербайджанцев — 165, прибалтов — эстонцев, латышей и литовцев — 41, из Западной Украины и Белоруссии — 344 чел.)».
Зрэшты, вярнуць у СССР грамадзян, якія вырашылі туды не вяртацца, часта было значна складаней, чым іх знайсці. Нават з краін навастворанага сацыялістычнага лагера (напрыклад, Балгарыі, Югаславіі, Чэхаславакіі) далёка не заўсёды атрымлівалася вывезці чалавека, які супраціўляўся. У гэтым выпадку савецкія прадстаўнікі выкарыстоўвалі правераны прыём — эмігранта абвяшчалі памагатым нацыстаў. Пасля гэтага мясцовыя ўлады арыштоўвалі яго і выдавалі савецкаму боку.
Але заходней, па-за сацлагерам, ад савецкіх прадстаўнікоў у такіх выпадках нярэдка патрабавалі падаць доказы супрацоўніцтва з нацыстамі суду. І паколькі такіх доказаў звычайна не было, суды заканчваліся нічым. Таму яшчэ адным спосабам прымусовай рэпатрыяцыі сталі выкраданні людзей. Савецкія афіцэры проста падпільноўвалі на вуліцы чалавека, які не хацеў будаваць камунізм разам з суграмадзянамі, спрабавалі запхнуць яго ў машыну — і вывезці на тэрыторыю савецкай амбасады ці консульства.
Праўда, масавага распаўсюду гэтая практыка не атрымала. Згаданы вышэй Голубеў у адным са сваіх дакладаў расказваў, як у 1946 годзе ў Італіі гора-рэпатрыятары паспрабавалі сілай захапіць на вуліцы савецкую жанчыну, што выйшла замуж за італьянца і вяртацца ў СССР не хацела. На крыкі ахвяры збегліся сваякі мужа і паліцэйскія — і жанчыну ўдалося адбіць у выкрадальнікаў. А італьянскія газеты паставілі тлустую кропку на гісторыі такіх выкраданняў, раскрыўшы метады працы савецкага Упраўлення па справах рэпатрыяцыі.
Сутыкнуўшыся з немагчымасцю прымусова вярнуць усіх грамадзян у Савецкі Саюз, крамлёўскія спецслужбы спрабавалі вырашыць гэтую задачу з дапамогай пераконванняў. Галоўным інструментам сталі лісты ад родных, у якіх тыя пад дыктоўку супрацоўнікаў Міністэрства дзяржаўнай бяспекі (так КДБ называўся да смерці Сталіна ў 1953 годзе) заваблівалі сваіх блізкіх у Савецкі Саюз. Патэнцыйным вяртанцам абяцалі кватэры, высокааплатную працу і іншыя выгоды.
Гэты метад аказаўся эфектыўнейшы, чым гвалтоўная рэпатрыяцыя. Жыццё ў пасляваеннай Еўропе далёка не адразу стала лёгкім і прыемным, і многія эмігранты ад адчаю згаджаліся на вяртанне ў СССР. На радзіме іх у найлепшым выпадку чакала жыццё ў цесных камуналках і пакоях сваякоў — вядома, калі ўлады не вырашалі палічыць іх доўгае ўніканне рэпатрыяцыі спробай здрады радзіме.
Трэцяя спроба: абяцаны камуністычны рай для вяртанцаў
Пасля смерці Сталіна СССР на некалькі гадоў наогул адмовіўся ад ідэі вяртаць збеглых ад сацыялізму людзей. Але ў 1955 годзе ўсё ж вярнуўся да яе. Праўда, цяпер рэпатрыяцыя набыла чалавечы твар: замест дрэнна замаскаванай спецслужбы ёю цяпер мусіла займацца грамадская арганізацыя — Камітэт па вяртанні на радзіму. Зрэшты, узначаліў гэтую! грамадзянскую ініцыятыву" адстаўны генерал Мікалай Міхайлаў, які ў 1942 годзе трапіў у палон пад Харкавам і ў 1945 годзе быў вызвалены з канцлагера брытанцамі.
Камітэт выпускаў газету «За возвращение на Родину», якую распаўсюджваў сярод эмігрантаў. А яго чальцы вялі актыўнае ліставанне са знаёмымі і незнаёмымі суайчыннікамі за мяжой, у якой расказвалі пра шчаслівае жыццё грамадзян, што вярнуліся ў СССР. У інтэрв'ю для амерыканскай штодзённай газеты The New York Times генерал Міхайлаў апісваў жыццё «вяртанцаў» як утопію, што ўвасобілася ў жыццё:
«Все советские граждане, возвратившиеся на Родину, пользуются всеми правами, установленными Конституцией СССР. Это значит, что они имеют право на труд, на отдых, на образование, материальное обеспечение в старости и пользуются свободой вероисповедания. Прибывшим на Родину советским гражданам оказывается всяческое содействие в получении жилплощади, материальной помощи для устройства своей жизни. Что касается получения работы, то здесь они не испытывают никакого затруднения, так как в народном хозяйстве нашей страны требуется большое количество рабочей силы.
Например, возвратившийся на Родину бывший военнопленный Кузьма Ткачук является председателем колхоза им. Мануильского в селе Писки, Житомирской области, Украинской ССР. За достигнутые им успехи в развитии животноводства Президиумом Верховного Совета СССР ему присвоено высокое звание — Героя Социалистического Труда. Возвратившийся после окончания войны в Эстонскую ССР Харальд Керес защитил докторскую диссертацию и получил звание профессора. В настоящее время Керес работает заведующим кафедрой математики Тартуского университета. Возвратившемуся из плена офицеру-летчику Александру Разгонину были вручены Золотая Звезда Героя Советского Союза и орден Ленина за проявленное мужество в боях с гитлеровцами. Таких примеров можно было бы привести очень много. Жизнь возвратившихся на Родину советских граждан мы подробно освещаем в нашей газете и радиопередачах».
Больш за тое, генерал Міхайлаў абяцаў дараванне і поспех нават здраднікам радзімы, калі яны пакаюцца:
«Все советские граждане, совершившие преступления против Родины, сотрудничавшие с гитлеровцами, могут возвращаться на Родину, если они искренне и чистосердечно раскаиваются в своих преступлениях. Могу привести примеры. Инженер Акакий Беришвили во время войны смалодушничал и согласился сотрудничать с гитлеровской разведкой. После окончания войны он добровольно возвратился в СССР, чистосердечно раскаялся в своем преступлении и был прощен. Окончив аспирантуру и получив звание кандидата архитектурных наук, Беришвили работает сейчас доцентом грузинского политехнического института в городе Тбилиси».
І сапраўды, у верасні 1955 года Вярхоўны Савет СССР прыняў указ пра амністыю грамадзян, якія супрацоўнічалі з акупантамі ў 1941−1945 гадах. У адпаведнасці з ім, савецкая ўлада пагадзілася вызваліць ад адказнасці савецкіх грамадзян, якія знаходзіліся за мяжой, здаваліся ў палон або супрацоўнічалі з акупацыйнымі адміністрацыямі, служылі ў органах паліцыі, жандармерыі ці прапаганды. Каб трапіць пад амністыю, ім трэба было загладзіць віну «патрыятычнай дзейнасцю на карысць радзімы» альбо з’явіцца з павіннай.
Зразумела, інтэрв'ю Міхайлава амерыканскай газеце рыхтавалася пад наглядам КДБ і зацвярджалася яго старшынёй Іванам Сяровым. А шараговыя чальцы камітэта часта нават не ўяўлялі, з кім менавіта яны перапісваюцца, бо ўсё іх ліставанне перад трапляннем да адрасатаў праходзіла праз мясцовыя ўпраўленні КДБ.
Што чакала «вяртанцаў» у СССР: вярнуцца, каб вярнуцца
Лётчык Аляксей Разгонін з аповеду генерала Міхайлава вярнуўся ў СССР з нямецкага палону ў 1945 годзе — яго перадалі савецкім саюзнікам амерыканцы. Разгоніну сапраўды прысвоілі званне Героя Савецкага Саюза — але не пасля, а да вяртання ў СССР. У лістападзе 1943 года экіпаж Разгоніна патапіў тарпедай вялікі нямецкі транспарт, але па дарозе назад яго самалёт збілі зенітным агнём. Разгонін трапіў у палон, але ў палку пра гэта не ведалі — і прадставілі да пасмяротнай узнагароды як загінулага.
Насамрэч пасляваеннае жыццё афіцэра, які пабываў у палоне, было зусім не ідылічным. Само знаходжанне ў варожым палоне лічылася ў СССР кляймом. Лётчыка хоць і аднавілі на службе, але ўвесь час дапытвалі — а ў 1948 годзе звольнілі ў запас. Герой вайны працаваў майстрам такелажна-транспартнага цэха і імкнуўся вярнуцца ў вайсковую авіяцыю — але беспаспяхова. Заслужаную ўзнагароду (Залатую Зорку Героя СССР) Разгонін атрымаў толькі ў 1962 годзе — у выніку пратэкцыі свайго былога камандзіра, генерала Івана Барзова, які да таго часу даслужыўся да камандуючага авіяцыяй ваенна-марскога флоту. І толькі ў 1963 годзе, праз 18 гадоў пасля вяртання з палону, Разгоніну дазволілі працягнуць вайсковую службу.
Яшчэ менш бязрадасным аказвалася жыццё многіх шараговых «вяртанцаў», якія не адзначыліся гераічнымі заслугамі перад СССР. На трэцім этапе савецкай рэпатрыяцыі (пасля смерці Сталіна) многія эмігранты паверылі «шчырым» лістам з радзімы. Распрадаўшы нажытую на новых месцах маёмасць, гэтыя людзі выпраўляліся ў СССР. На вакзалах і ў партах для іх ладзілі ўрачыстыя сустрэчы з удзелам сагнаных у добраахвотна-прымусовым парадку рабочых. І ўручалі скіраванні на новыя месцы жыхарства.
На гэтым уся дапамога звычайна і заканчвалася. У кастрычніку 1956 служба даведкі Агульнага аддзела КПСС дакладвала кіраўніцтву пра скаргі на кіраўнікоў мясцовых уладаў пра «няўважлівае, бяздушнае стаўленне да іх матэрыяльна-бытавых патрэбаў». Напрыклад, у Мінск з Аргенціны прыбыў грамадзянін Галюк А.Я. са сваімі бацькамі. Яму ўдалося знайсці працу тынкоўшчыка ў будтрэсце, а бацькам — у леспрамгасе. Але ніякага абяцанага жылля яны не атрымалі.
У траўні 1956 года ў СССР «на разведку» вярнуўся з Польшчы грамадзянін Саламанюк М.А., жонка і дзеці якога засталіся ў Польшчы. Ён больш за тры месяцы бадзяўся па горадзе Растове ў пошуках працы і жылля — і за гэты час зарабіў толькі абвастрэнне туберкулёзу. Даведзены да роспачы мужчына прасіў ЦК КПСС дазволіць яму вярнуцца да сям'і ў Польшчу. А грамадзянін Каменеў Я.П. прыехаў з сям’ёй у Белгарад-Днястроўскі (цяпер гэта Адэская вобласць Украіны) з Бразіліі. Працы і жылля тут ён таксама не знайшоў.
Такія тулянні вяртанцаў у СССР не былі выключэннем. Праверка Дзяржкантролю РСФСР у Растоўскай вобласці выявіла, што са 111 сем’яў, якія прыбылі ў Растоў-на-Доне ў 1955−1956 гадах, толькі дзевяць атрымалі абяцанае савецкай уладай жыллё. Усе астатнія туліліся ў сваякоў або на прыватных кватэрах, шэсць сем’яў жылі ў гатэлях.
Больш за ўсё «пашанцавала» грамадзяніну Увараву, які з сям’ёй з пяці чалавек вярнуўся ў СССР з Балгарыі. Гэтыя людзі жылі ў былым свінарніку з земляной падлогай і без ацяплення. Гаспадар браў з кватарантаў за пражыванне ў гэтым хляве па 150 рублёў за месяц. Сям’я грамадзяніна Сенека, які прыбыў з Францыі, змагла знайсці прытулак у кватэры маці жонкі. У сям'і было адно дзіця, але жонка Сенека чакала другога. Цяжарная жанчына з сынам займалі адзін ложак у агульным пакоі з маці, а муж спаў на падлозе. У сувязі з адсутнасцю жылля сям’я прасіла адкрыць ім выязную візу для вяртання ў Францыю.
Так рабілі вельмі многія рэпатрыянты. Органы ўлады, уключаючы Цэнтральны камітэт кампартыі, МЗС і прэзідыум Вярхоўнага Савета, аказаліся заваленыя просьбамі вяртанцаў дазволіць ім пакінуць СССР. У дадатак яны звярталіся ў амбасады тых краін, з якіх вярнуліся на радзіму. Так пра праблему даведаўся свет — і яна стала вельмі непрыемнай для савецкага кіраўніцтва. Пра выезд рэпатрыянтаў у паўторную эміграцыю з тагачасным савецкім кіраўніком Мікітам Хрушчовым размаўлялі кіраўнікі дзяржаваў — у тым ліку прэзідэнт Францыі Шарль дэ Голь. Разумна ацаніўшы ўсе плюсы і мінусы, Хрушчоў дазволіў выпусціць з краіны ўсіх незадаволеных рэпатрыянтаў.
Пасля гэтага праграм па масавым вяртанні імігрантаў у СССР больш не запускалі. У 1959 годзе Камітэт па вяртанні на Радзіму стаў Камітэтам за вяртанне на Радзіму і развіццё культурных сувязяў з суайчыннікамі, а ў 1963 годзе — Савецкім камітэтам па культурных сувязях з суайчыннікамі за мяжой.
А газета «За возвращение на Родину» з 1960 года атрымала назву «Голос Родины».
Мы ў «Люстэрку» з павагай ставімся да гісторыі. Нашыя аўтары абапіраюцца на факты і расказваюць пра цікавыя гістарычныя сюжэты, звязаныя з актуальнымі падзеямі больш, чым можа падацца на першы погляд.
Дапамажыце «Люстэрку» працягваць працу ❤️
Станьце патронам «Люстэрка» — журналісцкага праекта, якому вы дапамагаеце заставацца незалежным. Ахвяраваць любую суму можна хутка і бяспечна праз сэрвіс Donorbox.
Гэта бяспечна?
Калі вы не ў Беларусі — так. Гэты сэрвіс выкарыстоўвае больш за 80 тысяч арганізацый з 96 краін. Ён сапраўды надзейны: у аснове — аплатная сістэма Stripe, сертыфікаваная па міжнародным стандарце бяспекі PCI DSS. А яшчэ банк не ўбачыць, што плацёж зроблены ў адрас «Люстэрка».
Вы можаце зрабіць разавае ахвяраванне або аформіць рэгулярны плацёж. Любая дапамога, асабліва калі яна рэгулярная, дапаможа нам працаваць. Пяць, дзесяць, 25 еўра — гэта нашая магчымасць планаваць працу.
Важна: не данацьце з картак беларускіх і расійскіх банкаў. Гэта пытанне вашай бяспекі.
Калі для вас зручнейшы сэрвіс Patreon — вы можаце падтрымаць нас з дапамогай яго. Аднак Donorbox возьме меншую камісію і цяпер у прыярытэце для нас.
Чытайце таксама
